Larjantin

Répiblik arjantin República Argentina (es)
Lanng ofisyèl	Èspangnòl
Kapital	Buenos Aires
Siperfisi total	2 780 400 km²
Jantilé	arjantin
Popilasyon total	43 417 000 zab. (2015)

Larjantin, an fòrm lonng Répiblik arjantin, an èspangnòl Argentina é República Argentina [reˈpuβlika aɾxenˈtina], sa roun péy di Lanmérik di Sid ki ka partajé so frontchè-ya ké Chili à lwès, Bolivi-a o nò-lwès, Paragwé o nò, Brézil-a ké Lourougwé o nò-lès à lès-a, é loséyan Atlantik à lès-a é à èstrenm sid-a.

25 mè 1810, lò di révolisyon di Mè, péy-a pa ka asèpté di fika gouvèlnen pa roun vis-rwè é ka kréyé roun gouvèlman lokal ki ka jouré aléjans pou lirwè-a di Lèspangn. Lendépandans-a sa définitivman akéri 9 jwiyé 1816 atè San Miguel de Tucumán.

So kapital sa Buenos Aires, so lanng nasyonnal sa èspangnòl rioplatense é so lanmonnen sa péso arjantin-an.

Rélijyon nasyonnal-a sa katolisism-an.

Larjantin-an ka fè parti dé péy di Konn Sid é parmi péy-a di Lanmérik laten, li sa sa-a koté kiltir éropéyen-an sa pli afirmen-an. Larjantin-an sa roun dé péy ki pli dévlopé-ya di kont latino-anmériken. Péy-a sa égalman trwézyenm pwisans ékonnonmik-a di Lanmérik laten apré Brézil-a ké Mègsik-a, ki sa swé an PIB nonminal oben à parité di pouvwè di lacha (PPL).

Lorijin di non

Tèrm-an Argentina sa atèsté pou pronmyé fwè-a asou roun kart vénisyen di 1536.

Asou roun kart drésé an 1840 pa jéyograf fransé-a Antoine Houzé, non-an Argentine pa ka aparèt é pa fika ranplasé pa « La Plata ».

Non fransé-a Argentine sa isou di so dézignasyon an èspangnòl Argentina. A menm mo ki ladjègtif fransé-a argentine ki ka signifyé « an lajan, lajan », tèrm ki atèsté dipi xiie syèk é dérivé di mo lajan ké lèd-a di sifigs -in.

Soupannan, Argentina pa sa ni roun mo èspangnòl, ni roun mo potidjé. Annéfè annan sa lanng-yan, lajan ka di rèspègtivman so kò plata é prata, ensi ki so dérivé-ya an lajan, plateado, di plata é prateado, di prata. O final Argentina ka roumonté à italyen-an argentina « lajan », non probabman bay pa navigatò vénisyen-yan oben jénwè kou Jean Cabot. I té pitèt primitivman asosyé à terra « latè » oben à costa « lakot », ki divini Argentina, pas sibstantif-a ka souvan éfasé so kò pou so détèrminen annan sa lanng. Lèsprésyon-an Río de la Plata sa so korèspondan èspangnòl ki ka déziyen pli présizéman larivyè-a, li-menm anmòrfwézaj di potidjé Río da Prata.

Jéyografi

Kart topografik di Larjantin.

Data jénéral

Kannyonn di Río Pinturas, Santa Cruz.

Salta

Sirfas total-a di Larjantin-an sa réparti di fason-an ki ka swiv (èsèpté Lantargtik) :

• total : 2 766 891 km2 ;
• terre : 2 736 691 km2 ;
• eau : 30 200 km2.

Larjantin-an sa lonng di 3 700 km di nò o sid é di 1 400 km di lès à lwès. Téritwè-a pouvé fika divizé an kat zonn distenk : plenn fèrtil-ya di la pampa o sant di péy-a, plat péy-a di Patagonni-a o sid (ka étann so kò asou roun gro kar sid di péy (28 %), jouk Latè-a Difé), plenn sèk-a di Gran Chaco o nò é anfen réjyon-an ki tré élvé di kòrdiyèr-a dé Zann à lwès lonng-an di frontchè-a ké Chili-a don mon Aconcagua ka kilminen à 6 960 m.

Pwen kilminan di Larjantin-an — é di Lanmérik — sa mon Aconcagua. Déprésyon-an ki pli profon di Lanmérik, la Laguna del Carbón à 105 mm anba nivèl-a di lanmè-a, ka trouvé osi so kò en Larjantin, annan provens-a di Santa Cruz. Sant jéyografik-a di péy sa lokalizé annan provens-a di La Pampa.

Klima-a sa tipik di fasad oryantal-a dé kontinan, nou ka kontré roun klima sibtropikal imid annan nò-a é arid/sibantargtik ki annan èstrenm sid-a di péy.

Klima

An konsidéran sipèrfisi-a di péy, diférans-ya di laltitid (di −100 m à près 7 000 m) é londjò-a di péy (di 22e paralèl sid, ki ka korèsponn annan lémisfè nò-a à lavil-a di La Havane, jouk 55e paralèl sid, ki ka korèsponn annan lémisfè nò-a à Copenhague, Mòskou ké bé-a d'Hudson), roun bidim divèrsité di klima ka kowègzisté annan péy-a.

Lanvironnman

Kart dé hot-spot di lémisyon di métann di lémisfè sid-a.

Péy-a ka abrité dé péyzaj ké lékosistenm ki tré varyé, an rézon notanman di roun enpòrtan gradjan klimatik. Lékosistenm-an ki donminan sa sa-a di la pampa, ki ka abité roun byodivèrsité orijinal é souvan andémik.

Danbwa-a souvan fòrtman régrésé o profi di bwazman endistriyèl (monnokiltir pafwè) é di lélvaj boven-an é di roun agrikiltir souvan endistriyèl ki ka kontribiyé à degradé sòl-ya. Sid-a di pas sa èspozé à roun logmantasyon dé UV solèr (kansérijenn, mitajenn), ki endjwi pa trou-a di kouch-a d'ozonn, ki pli gran laro di Lantargtik ki laro di Largtik-a.

Dipi lannen-yan 1990, Larjantin-an pédi pli di 22 % di so danbwa-ya.

Frontchè térès

• 5 151 km ké Chili : a trwézyenm pli lonng frontchè térès-a o monn.
• 1 880 km ké Paragwé.
• 1 224 km ké Brézil.
• 832 km ké Bolivi.
• 579 km ké Lourougwé.

Listwè

Lépòk pré-kolonnyal

Oun gran nonm di tribi endijenn té ka péplé Larjantin-an anvan konkèt èspangnòl-a kou Diaguitas, Pampas, Chonks, Qoms, Wichí ("Matacos"), Selknam ("Onas").

Kolonnizasyon èspangnòl

An 1516, Èspangnòl Juan Díaz de Solís ka dékouvri Río de la Plata. Péy-a sa kolonnizé pa Èspangnòl-ya ant xvie é xviie syèk.

Lendépandans

Jénéral Manuel Belgrano atè Lonn, 1815.

Jénéral José de San Martín atè Paris, 1849.

Rounlo mouvman di lopozisyon kont métropòl èspangnòl-a ka aparèt à lob di xixe syèk apré ki yé roupousé anba lenpilsyon-an di Jacques de Liniers, di lorijin fransé, an 1806 é 1807, Dé lèspédisyon militèr annglé, pas Arjantin-yan ka tchenbé rèd à défann sèl kont roun ennmi ròtman simyé armé ki yé é byen désidé à roukolonnizé yé. Dipi 1810 ké révolisyon-an di Mè (25 mè 1810) Arjantin-yan ka divini endépandan di fèt. An 1813 gouvèlman ka boulé an plas piblik enstrouman-yan di tòrtir é 1é mè 1853 ka déklaré labolisyon-an di lèsklavaj-a (soulon Kronnoloji-a di labolisyon-an di lèsklavaj-a).

Digtatir di xxe syèk ké péronnism

Juan Perón ké so fanm, Eva Duarte de Perón.

Prézidans-a ka sigsédé yé kò ant 1930 ké 1983, mè asou sèz prézidan, onz sa dé militèr é plizyò sa « prézidan de facto » (pa lopozisyon à prézidan-an ki éli). Perón ka fè alò so koumansman annan rot politik-a : lyétnan-kolonnèl titillèr di tchèk sigrétarya di Léta di gouvèlman militèr ki établi an jen 1943, li sa éli prézidan apré finisman-an di Ségon Lagèr mondjal-a. Sala-a ki antrennen laféblisman-an di Lògsidan, Larjantin-an ka divini, bò'd 1950, nòvyenm pwisans ékonnonmik mondjal-a. Apré lagèr-a, patché nazi ka fwi an Larjantin é ayò an Lanmérik laten.

Gouvèlman Kirchner

Néstor Kirchner é Cristina Fernández de Kirchner, rèspègtivman prézidan di Larjantin-an di 2003 à 2007 é di 2007 à 2015.

Néstor Kirchner ka ègzèrsé fongsyon-an di prézidan di Répiblik arjantin-an di 2003 à 2007. Li ka rounégosyé dèt-a di péy an 2005 (li ka roufizé ranboursman-an di trwè kar dé 100 bilyon di dolar di dèt èstéryò). Li ka jélé tarif énèrjétik é di transpò, é ka tagsé tré fòrtman lenpòrtasyon-yan, li ka roulansé agtivité ékonnonmik-a (+ 50 % an senk lannen) soutni pa dépans piblik-ya, é ka doublé lanmas salaryal-a (di 2003 à 2007). Néstor Kirchner sa désédé an 2010 di roun kriz kardjak.

Gouvèlman Macri

Mauricio Macri.

An 2015, Mauricio Macri sa éli prézidan.

Kiltir

Cabildo de Córdoba asou la Plaza San Martín - nou ka distengé à laryè-plan tour-ya di katédral-a Notre-Dame-de-l'Assomption de Córdoba tout pròch.

Flèr di ceibo, flèr nasyonnal-a di Larjantin-an.

Lanmizik ké dans

Larjantin-an ka posédé tout roun lanmalganm di ritm ki érité é mélanjé pannan de syèk asou ansanm-an di so téritwè. Ensi, kontras-ya ké miltiplisité-a ka karagtérizé lar mizikal-a annan péy-a.

Parmi lanmizik tradisyonnèl-ya, di tradisyon riral, chacarera, milonga, zamba, gato, cielito sa tré difizé, notanman atravè fèstival-a à di Cosquín, Córdoba, lafèt nasyonnal-ya di fòlklò arjantin. Ensi nou ka konté osi ritm endijenn-yan di souch, tèl ki fanmé carnavalito-a di Nò di péy, lanmizik mapouch-ya ki partajé ké Chili-a (notanman loncomeo), son gwaranni… Di ròt pa, lenfliyans afriken-an ka atenn près tout ritm nasyonnal-ya, an partikilyé ké litilizasyon-an di bombo ké partikilarité ritmik-a di sèrten lanmizik-ya, kou la chacarera. Di menm, roun ritm karagtéristik dé afrodésandan sa candombe, ki osi tré karagtéristik di Lourougwé.

Litératir

Litératir arjantin-an, di lanng èspangnòl-a, akéri roun véritab lendépandans vizavi di Lèspangn douran xixe syèk-a, é so rouprézantan ki pli sélèb-a, Jorge Luis Borges, ka jwi di roun roukonnésans entèrnasyonnal. Nou pwé osi sité Julio Cortázar, Adolfo Bioy Casares, Victoria Ocampo, Ernesto Sábato, Roberto Arlt, Manuel Mujica Láinez, Héctor Tizón, Abelardo Castillo (en), Leopoldo Marechal, Juan Filloy, Hector Bianciotti, Ricardo Piglia, Alberto Laiseca, Tomás Eloy Martínez, Juan José Saer, César Aira, Angélica Gorodischer é Osvaldo Soriano (parmi pli konnèt-ya).

Tradisyon kilinèr

Larjantin-an ka posédé roun varyété di plat kilinèr tradisyonnèl ki érité di kontré-a dé gran group ki prézan an Lanmérik laten (Italyen, Èspangnòl, endijenn). Ensi, roun gran nonm di plat tipik sa konsonmen tout o lonng di téritwè : pizze, tallarines, empanadas, humitas, tamales, puchero, arroz con leche, mazamorra, ant oun enfinité di ròt plat.

Kod

Larjantin-an gen pou kod :

• AR, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kod péy), kod alpha-2 ;
• AR, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-2 ;
• ARG, soulon nòrm-an ISO 3166-1 kod alpha-3 (lis dé kod péy) ;
• ARG, soulon lis-a dé kod péy di CIO ;
• ARG, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-3 ;
• LV, soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf ;
• RA, soulon lis-a dé kod entèrnasyonnal dé plak minéralojik ;
• SA, soulon lis-a dé préfigs dé kod OACI dé laéropò.