Nouvèl-Kalédonni

Nouvèl-Kalédonni Nouvelle-Calédonie (fr)



Lanng ofisyèl	Fransé (ofisyèl) é pli di 28 lanng kannak
Kapital	Nouméa
Siperfisi total	18 575,5 km2 km²
Jantilé	Néyo-kalédonnyen
Popilasyon total	268 767 zab. (2017)

Nouvèl-Kalédonni sa roun kolègtivité fransé ki konpozé di roun ansanm di zilé é di larchipèl di Loséyanni, ki sitchwé an lanmè di Koray annan loséyan Pasifik Sid. Zilé prensipal, Gran Latè, ka lokalizé so kò à 1 407 km à lès-nò-lès di Double Island Point, an Lostrali, à 1 477 km o nò-nò-lwès di kap Reinga, à èstrenmité sèptantriyonnal-a di Nouvèl-Zélann, é à 130 km o nò di tropik di Kaprikòrn.

Distan di Lafrans métropoliten d'anviron 16 740 kilonmèt é di roun sipèrfisi di 18 575,5 km2, sa kolègtivité (ansyennman téritwè di lout-lanmè « TLL ») ki sitchwé an Mélannézi é an Loséyanni lwenten ka roulévé di souvrennté fransé-a dipi 1853.

Listwè

Pépman ké sosyété pré-éropéyen (anvan 1774)

Zabitan otogtonn di Nouvèl-Kalédonni, bò'd 1880.

I ganyen 5 000 lannen, dé zabitan di litoral di Lachin di sid, kiltivatò di milé ké douri, ka koumansé atravè détrwè-a pou enstalé so kò atè Taywann. Bò'd 2000 anv. J.-K., dé migrasyon gen lyé di Taywann bò'd Filipin-yan. Di nouvèl migrasyon ka koumansé byento dé Filipin bò'd Sulawesi ké Timò é, di la, ròt zilé-ya di larchipèl endonnézyen. Bò'd 1500 anv. J.-K., rounòt mouvman ka mennen dé Filipin an Nouvèl-Giné é, odéla, zilé-ya di Pasifik. Ostronnézyen-yan sa san dout pronmyé navigatò-ya di listwè di mounité-a.

Pronmyé kontak ké Éropéyen (1774-1853)

Kart istorik pa William Hodges an 1774, British Library

4 sèptanm 1774, lansengn-an di véso James Colnett ka apèrsouvwè à lorizon roun latè enkonnèt. I ka trouvé so kò abò di batiman ki koumandé pa navigatò ké èsploratò annglé James Cook. Cook ka batizé sa latè New Caledonia an lonnò di Lékòs. Annéfè, nou ka di ki laspé-a dé lakot té ka raplé li sa réjyon di Gran-Britangn, don papa di Cook sa orijinèr. (Caledonia sa ansyen non laten-an di provens-a ki ka korèsponn à Lékòs britannik.)

Listwè kontanporen (dipi 1944)

Apré lagèr-a, Lafrans-a ka abandonnen tèrm-an di kòlonni é ka aboli kòd-a di endijéna. An paralèl, Téritwè-a ka konnèt roun krwasans ékonnonmik rapid é enpòrtan gras à lèsplwatasyon-an « dilò vèrt » : a « boum di nikèl », Nouvèl-Kalédonni ka divini alò trwézyenm prodigtò mondjal.

An koumansman dé lannen 1960, Nouvèl-Kalédonni té anvizajé kou site di lésè nikléyèr-ya.

Jéyografi

Kart jénéral dé larchipèl di Nouvèl-Kalédonni.

Zilé-ya

Nouvèl-Kalédonni sa santré otour di roun zilé prensipal, Gran Latè-a. Li ka konprann égalman plizyò ansanm di zilé ki pi piti, zilé Belep o nò-lwès di Gran Latè, zilé dé Pen o sid-lès, zilé Lwèyèlté o nò-lès (Ouvéa, Lifou, Tiga ké Maré), pli lwen à lwès larchipèl-a dé zilé Chesterfield ké résif-ya di Bellone.

Lagon-yan

Lagon de Poé.

Lagon néyo-kalédonnyen gen roun sirfas total di 24 000 km2, sa ki ka fè roun dé pli gran lagon di monn (é ki sa pafwè prézanté kou « pli bèl lagon di monn »).

I sa sentiré pa roun baryè di koray di roun londjò du 1 600 km, ki sitchwé ant 2 é 50 km dé lakot di Gran Latè, é ka étann so kò, dé résif d'Entrecasteaux o nò-lwès à zilé dé Pen o sid-lès, asou 680 km di lonng. Tanpératir-a dé dilo ka varyé ant 22 ké 30 °C.

Kiltir

Èspò

Pratik-a di èspò enpòrtan an Nouvèl-Kalédonni, é an 2010 70 530 lisansyé, swé 29 % di popilasyon néyo-kalédonnyen (kont roun mwéyenn nasyonnal di 24 %). A tout partikilyèrman vré annan zilé-ya Lwèyèlté é an Provens Nò, ké dé to di pratik èspòrtiv ki ka établi rèspègtivman yé kò à 40 % é 31 %, mé osi an Provens Sid (27 %).

Kòd

Nouvèl-Kalédonni gen pou kòd :

F-OD, soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf,
NC, soulon nòrm-an ISO 3166-1 alpha-2 (lis dé kòd péy),
.nc, soulon lis-a dé Entèrnèt TLD (Top level domain),
NCL, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kòd péy), kòd alpha-3,
NW, soulon lis-a dé préfigs dé kòd OACI dé laéropò.

Ka dispozé di so pròp endikatif téléfonnik ki fika +687 ki ka swiv roukoumandasyon-yan di Linyon entèrnasyonnal dé télékouminikasyon