Loséyan Argtik

Loséyan Argtik, loséyan glasyal argtik, oben tou senpléman Largtik ka étann so kò asou roun sirfas di anviron 14 milyon di km2, sa ki ka fè di li pli piti loséyan-an. Li ka roukouvri ansanm-an dé lanmè ki sitchwé ant pòl Nò ké pòl nò-a di Léròp, di Lazi é di Lanmérik. I ka kouminiké ké nò-a di loséyan Atlantik-a, ka rousouvwè di grand mas dilo atravè lanmè di Barents ké détrwè-a di Fram. I ka trouvé so kò osi an kontak ké loséyan Pasifik-a atravè détrwè-a di Béring.

Labankiz-a ka roukouvri li an gran parti ké dé varyasyon sézonnyèr. An so sant, labankiz-a ka mizouré jouk 4 mèt di lépésò. Sa lépésò sa atenn pa glisman-an di plak é di laglas roun asou ròt. So sirfas é so lalbédo ka tanté à rédjwi so kò an rézon di réchofman klimatik é di roun réchofman réjyonnal (Dé à trwè fwè pli rapid ki annan rès-a di monn pou péryòd-a di 2010-2014) ki ka kozé osi roun monté di labsòrpsyon-an di réyonnman solèr pa sa réjyon di monn, sa ki pwé agséléré réchofman-an dilo é libérasyon-an di lidrat di métann.

Toponnimi

Non-an di loséyan-an ka provni di grèk ansyen ἄρκτος (árktos) ki ka signifyé zours. An léfè, a an rézon di prézans-a bò'd pòl sélès-a di Dé konstélasyon-yan di Gran Zours-a é di Piti Zours-a ki loséyan-an té nonmen ensi. Li sa toutfwè roumarkab ki zours plèr-a ka viv inikman asou « Latè dé Zours », ki ka dézignen Largtik, é pa Lantargtik.

Jéyografi

Kart batimétrik é topografik di loséyan Argtik-a é dé latè avwézinan.

Di roun profondò mwéyen di 1 038 mèt, loséyan Argtik-a ka atenn roun profondò magsimal di anviron 4 000 mèt.

Soulon Lòrgannizasyon idrografik entèrnasyonnal, loséyan Argtik sa délimité di mannyè-a ki ka swiv :

oun lark di gran sèrk di kap Morris Jesup, èstrenmité nò-a di Growennlann(83° 38′ N, 32° 40′ O), jouk èstrenmité nò-a di Spitzberg (lanmè-a di Growennlann sa sitchwé o sid di sa lign) ;
80e paralèl nò-a jouk Nordaustlandet ;
lakot nò-a di Nordaustlandet jouk so èstrenmité oryantal, kap Leigh Smith(80° 05′ N, 28° 00′ E) ;
oun lign ki k'alé di kap Leigh Smith jouk kap Kohlsaat, èstrenmité oryantal di larchipèl François-Joseph (81° 14′ N, 65° 10′ E, lanmè di Barents ka sitchwé so kò o sid di sa lign) ;
oun lign ki k'alé di kap Kohlsaat o kap Argtik, èstrenmité nò di zilé Komsomolets (81° 13′ N, 95° 15′ E, lanmè di Kara ka sitchwé o sid di sa lign) ;
oun lign ki k'alé di kap Argtik an èstrenmité nò-a di zilé Kotelny(76° 10′ N, 138° 50′ E, lanmè di Laptevse ki sitchwé o sid)...

Lanmè ki ka konstitchwé loséyan Argtik

Soul Lòrgannizasyon Idrografik Entèrnasyonnal, lanmè-ya ki anba sa dé dépandans di loséyan Argtik-a :

lanmè di Growennlann
lanmè di Nòrvéj
lanmè di Barents
lanmè Blanng
lanmè di Kara
lanmè dé Laptev
lanmè di Sibéri oryantal
lanmè dé Tchouktch
lanmè di Beaufort
Pasaj di Nò-Lwès
byen di Baffin
détrwè di Davis
détrwè d’Hudson
bé d’Hudson
lanmè di Lincoln

Klima

Répartisyon dé lanmas dilo prensipal annan loséyan Argtik-a. Wè-a an koup ka montré roun ségsyon vèrtikal ki k'alé di détrwè di Béring o pòl Nò jouk détrwè di Fram. Kou èstratifikasyon-an sa èstab, lanmas-ya dilo ki pli profon sa pli dans ki kouch sipéryò-ya.

Klima atchwèl

Klima polèr sa karagtéristizé pa frèt-a ki ka pèrsité é di fèb varyasyon anniyèl di tanpératir ; livèr-a sa karagtérizé pa soukousité-a ki kontini, kondisyon-yan ki frèt é èstab, é roun syèl dégajé ; lété-a sa karagtérizé pa limyè-a di jou ki kontini, limidité enpòrtan-an, tan brimé-a ké siklonn fèb-ya ké lapli oben lannèj.

Tanpéré ivèrnal-ya sa pròch di −50 °C du fèt dé fò van ki ka provni di Sibéri (Larisi) ; tandi ki annan lété yé pa pouvé dépasé 0 °C.

Listwè di klima

Soulon dé létid ki éfègtchwé pa dé èspésyalis di linivèrsité-a d'Oxford (Gran-Britangn) é di Royal Netherlands Institute for Sea Research (NIOZ), loséyan Argtik-a té ka jwi, i té gen 70 milyon di lannen, di tanpératir pròch di 15 °C, sanblab à sa-ya di lanmè Lanméditérannen-an ; é di tanpératir di 20 °C, i té gen 20 milyon di lannen.

Sasò-a rivé à sa konklizyon apré ki yé étidjé dé matéryèl òrgannik ki trouvé annan labou-ya di tizilé di laglas di loséyan Argtik-a. Byen ki nou pa konnèt rézon-yan di tèl tanpératir, nou ka prézimen ki yé ka provni di roun léfè di sèr ki provoké pa fòt konsantrasyon-an di djògsid di karbonn annan latmosfè-a. Sa konklizyon sa konfirmen pa dé syantifik di linivèrsité-a di Michigan (Létazini), ki ka afirmen ki to-ya di djògsid di karbonn, i té gen tchèk milyon di lannen, té di trwè à sis fwè sipéryò à tchenbò atchwèl-a.

Fonn ké Flòr

Zours blanng asou roun ban di laglas di Wager Bay (park nasyonnal d'Ukkusiksalik, Nunavut, Kannanda).

I ka ègzisté anviron 400 lèspès di zannimo annan Largtik-a. Parmi pli konnèt-ya zours blanng oben polèr, pli gran karnivò-a annan sa zonn. I pouvé gen roun lanmas di 800 kg. Byen ki li ka nouri so kò di fòk é di poson, i ka rivé li di ranplasé yé pa dé mous é dé lichens si li fè roun mové lachas.

Sis lèspès di fòk ka viv annan sa loséyan, byen ki yé nonm diminwé dipi xixe syèk-a di fè di lachas entansiv à lakèl wonm-an soumèt li, lachas ki gen pou lòbjègtif di rékipéré lapo-a ké lagrès-a di zannimo-a. Rounòt zabitan tipik di zonn-an sa balenn-an, égalman ménasé é ki, atchwèlman, sa protéjé di lachas.

Nou ka trouvé osi roun zabitan pli diskrè, krill, ki ka ganyen roun ròl enpòrtan annan chenn alimantèr-a.