Lanmanzonn (flòv)

Lanmanzonn-an (an èspangnòl Río Amazonas, an potidjé Rio Amazonas) sa roun flòv di Lanmérik di Sid. So dévi mwayen à lèstchwè-a di 209 000 m3/s sa di lwen pli élvé-a di sa-a di tout flòv-ya di plannèt-a é ka ékivalé o volim kimilé dé sis flòv ki ka swiv imédjatman annan lòrd-a dé débi. Ké so 7 025 km-ya, a pli lonng flòv-a di Latè-a ké Nil-a. Lanmanzonn-an sa osi pli gran flòv pa imansité-a di so basen. I ka drennen roun sirfas di 6 112 000 km2 (san Tocantins) swé 40 % di Lanmérik di Sid é ka évalé li di roun fwè é dimi sirfas-a di Linyon éropéyen-an (Konngo, dézyenm flòv pou sipèrfisi-a di so basen, ka atenn rounso 3,8 milyon di km²). Basen-an di Lanmanzonn-an ka étann so kò dé latitid 5° nò jouk 20° sid. Flòv-a ka pran so sours annan Zann-yan, ka travèrsé Pérou, Kolonbi-a ké Brézil-a, é ka jité so kò annan loséyan Atlantik-a o nivo di lékwatò-a. So rézo idrografik ka konté pli di 1000 kour dilo. Lanmanzonn-an sa à li sèl à lorijin-an di 18 % di volim total dilo dous ki dévèrsé annan loséyan-yan di monn. So Dé prensipal afliyan-yan, Madeira ké Rio Negro ka fè yé-menm partie dé 10 pli enpòrtan kour dilo di monn pa yé débi (32 000 ké 29 300 m3/s), é 3e (rio Japura, 18 600 m3/s) ka rivalizé ké Misisipi-a.

Wè satélit di bouchou-a di Lanmanzonn.

Anmérendjen-yan

Anmérendjen-yan té lésé patché tras di yé lavi antéryò à kolonnizasyon-an. Yé ka bay lokazyon-an di nonbré sasé é di piblikasyon an konsékans. Annan donmenn-yan di larkéyoloji-a, létnolistwè-a, lantropoloji-a, lékoloji-a, botannik-a oben pédoloji-a, an partikilyé.

Sours ké rot latè

Lanmanzonn-an ka soti di roun faléz di Nevado Mismi, sours-a sa endiké pa roun krwa an bwa.

Sours-a pli lwenten-an di Lanmanzonn-an annan Zann périvyen-yan té fèrmman établi ki résanman. A roun rwiso ki sitchwé annan réjyon-an d'Arequipa asou roun sonmé di 5 507 m di laltitid, Nevado Mismi, aprogsimativman à 160 km à lwès-a di lak Titikaka é anviron à 650 km o sid-lès di Lima. Sa montangn té sigjéré pou pronmyé fwè-a kou véritab sours-a an 1971 mé té konfirmen anvan 2001.

Rwiso-a ka ékoulé so kò dipi Nevado Mismi jouk larivyè-a Apurímac. L’Apurímac ka pran sigsésivman non-an di Ene épi di Tambo é ka fòrmen l'Ucayali apré ki li roujwenn río Urubamba ki ka vini di Kouzko. L'Ucayali ka jwenn so kò o Marañón apré roun lonng parkour bò'd nò-a. Flòv-a ka pran alò non-an di Amazonas o Pérou é an Kolonbi, épi sa di rio Solimões an antré o Brézil o nivo di Tabatinga, é òkò sa-a di Lanmanzonn à rotò-a di Manaos, apré ki li té roujwenn pa rio Negro. Londjò total-a di flòv di so sours à so bouchou sa di 6 437 km, sa ki ka an fè dézyenm pli lonng flòv-a apré Nil-a (6 690 km). Mé li sa di tré lwen pronmyé-a pa so débi é sirfas-a di so basen.

Soulon roun létid résan, londjò-a di Lanmanzonn-Oukayali sa di 4 225 mayl (6 800 km), Nil-a ki li ka étiré so kò asou 4 160 mayl (6 695 km) ki ka fè di Lanmanzonn-an pli lonng flòv-a di monn. Ròt létid ka fè léta di roun londjò sipéryò à 7 000 km, mé yé ka entégré rio Pará kou apartnan à Lanmanzonn-an alò ki a sirtou di lèstchwè-a di rounòt sistenm flivyal, rio Tocantins.

Danbwa anmanzonnyen-an

Danbwa anmanzonnyen-an ki travèrsé pa Lanmanzonn-an.

Danbwa anmanzonnyen-an ka koumansé à lès-a dé Zann. Li sa di roun gran enpòrtans ékolojik, ki kapab di absòrbé di jigantès kantité di djògsid di karbonn. Konsèrvasyon-an di danbwa anmanzonnyen-an sa roun dé pli gran problenm ékolojik di sa dannyé lannen-yan.

Danbwa tropikal-a sa isou di klima èstrenmman imid di basen anmanzonnyen. Lanmanzonn ké so milyé-ya di afliyan ka ékoulé yé kò lantman atravè péyzaj-a pa roun pant si fèb ki a an réyalité pousé-a dilo an anmon ki ka pousé flux-a bò'd lanmè-a. Lavil-a di Manaos, à 1 000 km di Latlantik-a, sa sitchwé rounso à 44 m lasou di nivo di lanmè-a.

Byodivèrsité-a di danbwa anmanzonnyen-an sa tré enpòrtan : réjyon-an ka abrité pli di 2,5 milyon di lèspès di zensèk, dé dizenn di milyé di plant, ké tchèk 2 000 lèspès di zozo é di manmifè. Oun lèspès di zozo asou senk sa rouprézanté annan danbwa anmanzonnyen-an.

Divèrsité-a di flòr-a annan basen anmanzonnyen-an sa pli fò-a di monn. Sèrten ègspèr ka èstimen ki roun kilomèt karé pouvé kontni jouk 90 000 tonn di matchè véjétal vivan.

Bò'd lanmè-a

Larjò-a di Lanmanzonn-an, à sèrten zandrwè, di 6 à 10 km di roun riv à ròt-a ; larjò pwé atenn 40 km. Pa ayò, asou di lonng distans, flòv-a ka divizé so kò an Dé kour prensipal ké, ant yé é asou yé riv, di nonbré bra ki sa konnègté ant yé pa roun rézo konplègs di kannon natirèl ki ka dekoupé ba plenn-yan di igapo (janmen pli di 5 m lasou di nivo di flòv) an d’inonbrab zilé.

À pas d’Óbidos (600 km anvan lanmè-a), Lanmanzonn-an ka rouséré so kò, ka ékoulé so kò inikman annan roun sèl boukant di enpé plis di roun kilomèt di larj é di pli di 60 m di profondò, pa lakèl dilo-a ka présipité so kò bò'd lanmè-a à roun vitès di 6 à 8 km/h.

Konfliyan di rio Solimões é di rio Negro atè Mannaos.

Fonn di Lanmanzonn-an

Dofen-an di Lanmanzonn-an

Oun pirannya.

Dilo-ya di Lanmanzonn-an ka abrité roun fonn rich ké varyé. Ké Lorénòk-a, flòv-a sa roun dé prensipal abita di boto, égalman konnèt anba non-an di dofen di Lanmanzonn-an. A pli gran lèspès-a di dofen dilo dous ki pwé atenn 2,6 m.

Égalman prézan an gran nonm, sélèb pirannya-ya, poson karnivò ki ka rougroupé yé kò an di larj ban é ki pwé ataké yé kò o bétay é menm à wonm-an. Byen ki bokou di ègspèr ka pansé ki yé répitasyon di férosité fika enjistifyé, oun ban di pirannya sa aparanman résponsab di lanmò-a di 300 moun ki ka chaviré bò d’Óbidos an 1981.

Annankonda jéyon-an ka viv égalman annan dilo troub-ya di basen anmanzonnyen. A roun dé pli gran lèspès di bèt lonng. Annankonda ka pasé pli klèr-a di so tan annan dilo-a, ké rounso so narin-yan ki ka dépasé à sirfas-a. Tchèk atak di péchò pa dé annankonda té rapòrté.

Flòv-a ka abrité égalman dé milyé di lèspès di poson, di anfibyen, di krab é di toti.

Basen-an di Lanmanzonn-an ka kontni anviron kar-a di tout lèspès zannimo-ya ki répèrtoryé asou plannèt-a é byen di ròt òkò ki ka rété à idantifyé.