Fransé

Fransé
Péyi	Lafrans, Bèljik, Kannanda, Liksanbour, Monako, Séchèl, Swis
Réjyon
Nonm di lokitò	274 000 000
Klasifikasyon di fanmi
Fanmi	▪ lanng endo-éropéyen lanng roman lanng galo-ronman lanng òyl fransé
Kod di lanng
ISO 639-1	fr
ISO 639-2	fra, fre
ISO 639-3	fra
Kart
Kart
Léjann kart	Répartisyon di fransé annan monn-an.

Fransé-a sa roun lanng endo-éropéyen di fanmi-a di lanng ronman-yan. Fransé-a fòrmen sokò atè Lafrans (varyété di lanng-an « lanng oyl », ki sa lanng-an di pati sèptantriyonnal-a di péy) é sa jòdla palé asou tout kontinan-yan pa anviron 274 milyon di moun don 212 milyon ka itilizé'l touléjou, 76 milyon sa lokitò natif-ya. An 2014, 77 milyon di zélèv ké étidjan ka enstrwi yékò an fransé annan monn-an. Li sa roun di sis lanng ofisyèl-ya épi roun di Dé lanng di travay-ya (ké anglé-a) di Lòrgannizasyon di Nasyonzini-ya, épi lanng ofisyèl-a oben di travay di rounlo lòrgannizasyon entèrnasyonnal-ya oben réjyonnal-ya, don Linyon éropéyen-an. Apré ki li té pannan Ansyen Réjim-an, lanng-an di lakou rwèyèl-ya ké prensyé-ya, di tsar-ya di Larisi ké Rwè di Lèspagn épi di Langlétè, san bliyé prens-ya di Lanlmangn-an, li ka rété roun lanng enpòrtan pou diplomasi entèrnasyonnal-a ké anglé-a.

Lorijin : vokabilèr ké étimoloji

Fòrmasyon di fransé

Majorité-a di fon lègsikal fransé ka provini di laten (antan ki lanng-manman) oben sa konstrwi à partir dé rakaba gréko-laten. Rounlo tèrm ka posédé roun doublon di menm étimoloji, roun ki évoliyé atravè syèk-ya à partir di laten popilèr tandi ki ròt-a sa anprenté dirègman o laten klasik : métier/ministère, façon/faction, raide/rigide, froid/frigide, frêle/fragile, rançon/rédemption, raison/ration, poison/potion, chance/cadence, etc. Souvan lenvansyon-an di mo à partir di mo byen fransé ka pasé pa roun lanpren à so fòrm an laten klasik : mère/maternel, frère/fraternel, cheveu/capillaire, foi/fidèle, œil/oculaire, sûr/sécurité, siècle/séculaire, etc..

Listwè

À lépòk-a di konkèt-a di Lagol pa larmé ronmen-yan di Jules César an 52 anv. J.-K., ésèpté Lakitenn-an di lanng proto-bask, Lagol té majoritèrman péplé di tribi golwa ki té ka palé dé lanng sèltik ki sèrtennman aparanté é probabman konpréyansib. I pa té ka ègzisté roun mé plizyò lanng golwa (i.e. bèlj-a, golwa tranzalpen-an, golwa sizalpen-an), ki té ki tré rarman marjé. Lanng-an dé Ronmen, laten-an, té konnèt markaj, é antan ki lanng di lotorité-a ké lanng préstij, laten vilgèr-a pròch dé golwa té piti piti adòpté pa tout moun o kour dé syèk ki té ka swiv konkèt-a di péy an 51 av. J.-K.

Vèrsyon ronman dé Sèrman di Èstasbour di 842 sa pronmyé tègs marké an lanng d’oyl, dérivé di Ba laten é roumodlé à laswit-a di létablisman-an dé Jèrmen, prensipalman dé Fran (a di la ki vini lapélasyon-an di fransé), annan nò-a di Lagol. Pronmyé mansyon-an lègzistans-a di roun lanng ronman ka daté di 813, lò di Konsil di Tour, ki ka nonmen li lingua romana rustica, « lanng ronman ristik ». A pou antan bò'd 880 pou pronmyé tègs litérèr-a, Sékans di sen Élali, òkò ki nou pwé konsidéré ki lanng-an di sa tègs sa plis di pikar ki di fransé li-menm, fransé-a ki té roun djalèk parmi plizyò o Mwayen Laj, aplé franceis / françoys / françois alò (prounonsé progrésivman [frãntseis], [frãntsois] épi [frãswe]). Pari ké so réjyon sa bèrso istorik di sa franceis ki tré vit anrichi so kò pa lapò-a di nòrman, di pikar, di bourgignon ké dé ròt palé d’oyl alantou, pas pi Pari té ka pran di lenpòrtans-a asou plan politik-a, dé jan di tout péy-a té ka afliyé yé kò é ka enpòrté ké yé yé varyant lengwistik.

Lòrtograf ké grafi di fransé

Fransé-a sa marké (prensipalman) ké lalfabé laten-an di baz (26 lèt) ki étann pa tchèk sign djakritik (obligatwar) ké ligatir (itilizé konvansyonnèlman mé soulon roun konvansyon mwen rèspègté). Markaj-a di fransé an markaj laten ka fè lòbjè-a dipi plizyò syèk di nòrm òrtografik ki asé prési, pibliyé, ansengnen, jénéralman roukonnèt é asèpté mé pa toujou tré byen rèspègté (sa nòrm té évoliyé é té plizoumwen adapté yé kò ké tan-an).