Langlétè

Langlétè England (en)
Lanng ofisyèl	Annglé Kòrnik (réjyonnal) Galwè (réjyonnal)
Kapital	Lonn
Siperfisi total	130 395 km²
Jantilé	annglé
Popilasyon total	55 012 456 zab. (2014)

Langlétè-a (an annglé England [ˈɪŋɡlənd]) sa roun nasyon konstititiv di Rwéyonm-Ini. Li sa bòdé pa Lékòs bò nò ké péy di Gal bò lwès. So litoral sa antouré pa lanmè-a di Nò à lès, lanmè di Lirlann bò nòlwès, épi Lanmanch-a bò sid ki ka séparé li di Léròp kontinantal-a. So téritwè ka kouvri majorité-a di sant ké sid di zilé di Gran Britangn, é li ka enkli égalman roun santenn di ti zilé. So kapital sa Lonn ki sa pronmyé lè irben-an di Rwéyonm-Ini é, soulon kritèr-ya ki rétni, di Linyon éropéyen-an. Langlétè sa nasyon-an ki pi péplé-a di Rwéyonm-Ini ké 53 milyon di zabitan an 2011, sa ki ka rouprézanté 84 % di popilasyon britannik-a, é sa pli gran-an ké roun sipèrfisi di 131 760 km2. Non-an di « Langlétè » sa frékranman mé fosman anplwéyé, pa sinégdòk, pou déziyen Rwéyonm-Ini annan so ansanm.

Jéyografi

Péyzaj ké lanvironnman

Dé tchè di Gran Britangn, bò sid ké sant, ka konstitchwé Langlétè, ensi ki tchèk zilé bò di larj-a kou zilé di Wight oben zilé Scilly. Nasyon konstititiv-a sa frontalyé ké dé ròt nasyon di Rwéyonm Ini — Lékòs bò nò ké Péy di Gal bò lwès —, é sa pli pròch di kontinan éropéyen ki tout ròt zilé britannik. Langlétè sa séparé di Lafrans pa roun koridò maritim di 34 kilonmèt, menm si tinèl-a anba Lanmanch ka yannen yé bò'd Folkestone. Langlétè ka posédé osi tchèk litoral asou lanmè di Lirlann, Lanmè di Nò ké Loséyan Atlantik-a.

Dégra-ya di Lonn, di Liverpool ké di Newcastle upon Tyne ka trouvé rèspègtivman yékò an bouchou-a di Tanmiz-a, di Mersey é di Tyne. Severn-an sa pli lonng larivyè di Langlétè, asou 354 kilonmèt. Li ka jité sokò annan kannal-a di Bristòl é sa sélèb pou so lanm di fon di pli di dé mèt di rotò (annan maskaré-a di Severn). Soupannan, pi lonng larivyè-a ki antchèrman atè Langlétè sa Tanmiz-a, lonng di 346 kilonmèt. I ganyen patché lak, pi gran-an ki fika Windermere annan byen nonmen-an Lake District.

Jéyoloji, topografi ké lidrografi

Pa tchèk kar di profondò di Lanmanch-a ki drésé pa tchèk sonna iltrapèrfègsyonnen, oun jigantèsk valé ofon di lanmè té pouvé fika roukonstitchwé an 3D, ki ka prézanté karagtéristik-ya di lérozyon-an ki dwèt pa lékoulman-an di flwid. Kataklism-an té prodjwi sokò i ganyen 400 000 lannen ké laswit-a di riptir-a di roun baraj natirèl ki ka ègzisté ant Douv ké Kalé. Lak glasyèr-a an anmon ki té ékoulé sokò ké roun débi sipéryò di roun milyon di mèt kib pa ségonn annan sa valé ki ka séparé zilé-a di kontinan. Oun ségon linondasyon té rouprodjwi i ganyen 160 000 lannen.

Lavil

Lavil-a ki pi péplé-a di Langlétè sa Lonn, kapital-a di Rwéyonm-Ini. Li sa swivi pa tchèk lavil ki ka dévlopé sokò bò XIXe syèk, lò di révolisyon endistriyèl-a : Manchester, Birmingham, Leeds ké Liverpool.

Listwè

Stonehenge, roun monniman néyolitik.

Prélistwè ké Lantikité

Zo di moun-yan ki dékouvri atè Langlétè ki pli ansyen-yan gen pli di 700 000 lannen. Sa dékouvèrt di rès d’Homo erectus té fèt annan Norfolk ké Suffolk atchwèl. Homo sapiens rivé annan sa réjyon pou pronmyé fwè-a i gen anviron 35 000 lannen, men akoz di péryòd ké kondisyon difisil di dannyé péryòd glasyèr (ki konnèt annan sa réjyon anba non-an di glasasyon Devensian), yé ka fwi pou alé annan montangn-yan di Sid di Léròp. Sèl gran manmifè-ya kou manmout, bizon ké rinoséròs lennen ka rété.

Nésans di Langlétè

Northumbrie ké Mercie sa atò fòs-ya ki donminan. Toutfwè, apré konkèt vikinng-yan bò nò ké lès, ké lenpozisyon di Danelaw, ki-lé-di lalwè di Vikinng-yan, Wessex ka divini pronmyé rwéyonm annglé-a anba Alfred le Grand. Linifikasyon-an ka fè-a d'Édouard l'Ancien, lirwè-a di Wessex, ki asisté di so sò Æthelflæd, souvren di Mercie annan lannen-yan 910 : Lès Angli sa konki an 917, rwéyonm d'York an 918 men òkò roun fwè pédi an 919, Northumbrie an 918.

Lépòk kontanporen

Anba nouvèlman fòrmen Rwéyonm-an di Gran Britangn, Limyè annglé ké ékosé, ké Royal Society, ka prodjwi rounlo linovasyon an syans ké enjényéri. Sa ka pèrmèt bay Lanpir britannik-a di prospéré, pou divini pi gran-an di Listwè. 1é Révolisyon endistriyèl ka aparèt atè Langlétè, ki ka provoké profon chanjman sosyo ékonnonmik ké kiltirèl. Lagrikiltir-a ka endistriyalizé sokò, lizin-yan ké min-yan ka aparèt, tout kou rézo routché, férovyèr ké maritim, ki ka fasilité lèspansyon-an ké dévlopman-an di révolisyon endistriyèl-a.

Popilasyon ké sosyété

Démografi ké limigrasyon

Ké pli di 53 milyon di zabitan, Langlétè sa di lwen nasyon konstititiv-a ki pli péplé-a di Rwéyonm-Ini, ké anviron 84 % di popilasyon total-a. Pou konparé, Langlétè-a ka posédé 4è pli gran nonm di zabitan annan Linyon éropéyen-an, ké 25e annan monn-an. Ké roun dansité di 422 zabitan an kilonmèt karé, a dézyenm téritwè ki pli danséman péplé-a di Linyon éropéyen-an, apré Malt.

Lanng

Kou so non ka sigjéré li, annglé-a sa istorikman lanng-an di Langlétè, é sa toujou lanng prensipal-a. A roun lanng endo éropéyen annan branch annglo frison di fanmi-a di lanng jèrmannik. Apré konkèt nòrman-an, vyé annglé-a sa konfinen annan klas sosyal popilèr, ké nòrman-an, laten ké annglo-nòrman ka siplanté li annan laristokrasi. Annglé-a ka itilizé lalfabé laten-an ké chif arab-ya kou sistenm di lékritir.

Kiltir

Tchwizin

Fish and chips ka fè pati di patrimwenn di tchwizin annglé-a.

Dipi koumansman-an di lépòk modèrn-an, nouritir-a di Langlétè té toujou fika karagtérizé pa so senplisité di apròch, lonnètté di so savò, ké patché ròt kalité-a ké prodjwi natirèl. Pannan Mwéyen Laj ké pannan Rounésans-a, tchwizin annglé-a té doté di roun ègsélan répitasyon, malgré roun déklen ki té koumansé pannan révolisyon endistriyèl-a ké labandon di latè ké lirbannizasyon krwasan di popilasyon-an.

Litératir, powézi ké filozofi

Pronmyé rotò annglé-ya ka ékri an laten, kou Bède le Vénérable ké Alcuin. Litératir vyé annglé ka fourni powenm épik Beowulf, Kronnik anglo sagson, ensi ki tchèk lékritir krétchen kou Judith, Limn di Cædmon ké rounlo ajyografi. Apré konkèt nòrman-an di Langlétè, laten-an ka sirvi parmi klas sosyal ki édiké, ensi ki annan litératir anglo nòrman.