Lézanti

Lézanti-ya sa roun vas larchipèl ki réparti ant lanmè dé Karayb (Gran Lézanti ké Piti Lézanti), gòlf di Mègsik (lakot nò-lwès di Kiba), loséyan Atlantik (Bahamas ké Turques-et-Caïques). Larchipèl-a ka fòrmen roun lark di sèrk di 3 500 km di lon, ki ka étann so kò dipi gòlf-a di Mègsik dipi (Kiba) jouk larj di Vénézwéla (Kouraso ké Arouba). Li sa rouprézanté 235 830 km2 di latè ki émèrjé, pou 42 milyon di zabitan. Zonn ékonnonmik èskliziv (ZEE nòrmalman figsé à 200 mil dé kot) té étann à 350 mil an 2015 apré avi favorab-a di Lòrgannizasyon dé Nasyonzini.

Kart di Lézanti-ya (an vèrt) annan Karayb.

Popilasyon-an, di provnans divèrs, sa migs. Konpozé majoritèrman di moun di lorijin afriken é di métis kou atè Lajanmanyik oben an Ayti, li ka konprann osi ounlo endividi di lorijin éropéyen ké azyatik (notanman di anba-kontinan endjen é di Mwayen-Loryan). Tchèk rar sirvivan dé pronmyé otchipan di sa réjyon-yan, Anmérendjen-yan, sa toujou prézan, kou Karayb-ya atè zilé di Ladonminik.

Lorijin di nonModifier

 
Pronmyé kart syantifik ki ka mansyonnen Lézanti-ya o pliryèl (Alberto Cantino, 1502, vizib atè Ferrare)

Non-an divèt vini di pòtidjè « ante-ilhas », ki ka signifyé « zilé-ya di anvan » (kontinan-an). Préfigs grèk-a άντι sa an léfè itilizé an jéyografi ké sans-a di divan, an fas, à koté (Cythère-Anticythère, Paros-Antiparos, Antipolis). Sa non sa dérivé di laten Antillia, oun zilé fantonm ki sitchwé à lwès di Lèspangn.

JéyografiModifier

Lézanti-ya ka enséré yé kò annan roun vas ansanm, lèspas Karayb-a, don limit-ya pa fika klèrman défini.

Di menm fason-an, limit-ya di Lézanti-ya pouvé varyé soulon asèptasyon-yan dé péy : di ansanm-an dé zilé tropikal di lakot atlantik di Lanmérik, annan èstrik lark antiyé.

Osen di Lézanti-ya, nou pwé distengé :

  • Piti Lézanti

Yé sa konstitchwé di roun chaplé di ti zilé di lorijin vòlkannik oben kalkèr, ki ka étann yé kò an lark di sèrk dipi zilé-ya à lès-a di Porto Rico jouk Lagrénad o sid. Answit sa alignman ka enkirv so kò bò'd lwès-a jouk zilé d'Arouba, bò di kontinan sid anmériken. La osi, soulon asèptasyon-yan di chak péy, nou ka distengé osen dé Piti Lézanti :

    • Zilé di Van ki pròch di limit-a ki ka séparé lanmè-a dé Karayb ké loséyan Atlantik : ant zilé Vyèrj (zilé Vyèrj britannik-ya, zilé Vyèrj dé Létazini ké zilé Vyèrj èspangnòl) o nò épi Trinidad (Trinité-ké-Tobago) o sid.
    • zilé Anba-Van-an ka étann so kò lonng-an dé lakot nò di Lanmérik di Sid : di Arouba à Lwès-a à Larchipèl-a Los Testigos à Lès-a.

Péy anglo-sagson-yan ka préféré, pa lègzanp, oun délimitasyon nò-sid (Ladonminik ki ka apartni pafwè à roun-an oben ròt group-a) :

    • zilé-ya di Van : parti sid di lark antiyé-a, ant Trinidad (Trinité-ké-Tobago) o sid ké Ladonminik o nò.
    • zilé-ya Anba-Van-an : parti nò di lark di piti Lézanti-ya, ant Lagwadloup o sid atè zilé Vyèrj (zilé Vyèrj britannik, zilé Vyèrj dé Létazini ké zilé Vyèrj èspangnòl-ya) o Nò.
  • Gran Lézanti

Yé ka enkli kat zilé-ya di Kiba, Lajanmanyik, Ispannyola (Ayti ké Répiblik donminiken-an) ké Porto Rico. Yé ka rouprézanté à yé sèl nèf dizyenm di sipèrfisi-a é di popilasyon total di Lézanti-ya.

  • Karayb di Nò ki ka enkli Bahamas ké zilé Turques-et-Caïques.
  • Zilé Kayman-yan (larchipèl britannik).

Téritwè ensilèr dé KaraybModifier

 
Kart dé diféran zilé di Lézanti-ya

ListwèModifier

Pèp prékolonbyenModifier

 
Kart di Lézanti-ya an 1843.

Oun profizyon di kiltir distenk dévlopé so kò annan Lézanti-ya anvan rivé-a di Christophe Colomb an 1492. Yé ka distengé yé kò dé popilasyon kontinantal pa kiltir-a di mannyòk, dé èstil èspésifik pou travay-ya di bwa, dilò-a é di tumbaga(lalyaj dilò é di kwiv). Absans-a di gran larchitègtir di pyèr ka tranché ké labandans-a di piranmid à dégré ki nou pouvé trouvé an Lanmérik santral é annan Lézann-yan.

  • Arawak
  • Karayb oben Kalinya
  • Ciboney
  • Taynos

Nòt ké référansModifier

LannègsModifier