An lengwistik, oun kriyòl (créole an fransé, creole an annglé, criollo an èspangnòl, crioulo an potidjé) sa roun lanng ki divini nativ annan roun sosyété, men ki ganyen kou rakaba roun pidjinng. Oun kriyòl sa roun «lanng» (palé natif menm djalèk soulon déba-ya) osi konplègs é osi rich ki ròt lanng nativ. Pakont, oun pidjinng sa roun lanng ki senplifyé, pov é roulativman enstab ki ka sèrvi pou fasilité kouminikasyon-an ant diféran popilasyon-yan. Pidjinng-an ka anmòrfrézé an kriyòl apati di moman ki li sa palé di manyen nativ é pèrmannan pa roun popilasyon. A sa lizaj pèrmannan ki ka anrichi é ka konplègsifyé lanng kriyòl-ya.

Ensi kowabitasyon lengwistik-a di kolon-yan ké yé katib atè Lézanti, Lagwiyann, Lalwizyann épi annan loséyan Endjen-an té bay nésans kriyòl ké lègsik fransé : gwiyannen, lwizyannen é maskaren (bourbonnen). I ka ègzisté patché kriyòl ké baz lègsikal endo-éropéyen, ki osi isou di lanng annglé, potidjé ké néyèrlandé pou sa ki pi répandou, men i ganyen osi ròt ké baz di ròt fanmi di lanng, pa lègzanp kriyòl malé-ya.

Légsik di palò an kriyòl gwiyannen, ki ka fòrmen kart Lagwiyann.
Panno an kriyòl di Lagwadloup ki ka signifyé litéralman : « Lévé to pyé, i ganyen timoun ki ka jwé la ».

« Kriyòlizasyon » ké dévlopman di roun kriyòl chanjé

Lanng kriyòl-a oben dézignasyon-an di kriyòl pa fika èskliziv atè Lézanti fransé.

Oun kriyòl sa an koumansman roun palé réjyonnal. I ka diféré di roun zilé jouk rounòt san larèl ki prési, trè vivan soulon péryòd-ya, li sa orijinèr di roun anmòrfrézaj di fransé, di annglé, di èspangnòl, di lanng afriken oben di lanng-an di nativ anmériken karayb, menm di ròt lanng di lépòk kolonnyal-a (minoritèr épi konfinen ké èstati di lanng « klandèstin » annan sistenm katibajis ké kolonnyal-a). Kriyòl-a, ki té annan roun pronmyé tan roun pidjinng divini lanng matèrnèl-a di désandan katib-ya é pa lèstansyon di popilasyon-yan di réjyon-an ki konsèrnen. Palò-ya ki anprenté ké lanng di baz, an léfè, té sibi roun ansanm di modifikasyon (fonnétik, sémantik, etc.) ki yé ka bay roun lidantité pròp mé ka lésé yé pafwè roukonnésab pa lokitò-ya di lanng manman-an.

I ka ègzisté plizyò janr di kriyòl. Atè Lézanti fransé, sa mwéyen lengwistik di kouminikasyon ki konstitchwé sokò ké palò di divèrs lorijin men ka posédé roun sentags, roun granmèr ké roun konjigézon asou modèl di lanng di Lafrik di Lwès-a. Atè Laréynyon oben atè zilé Moris, lanpren-yan di sentags-a, granmèr-a ké konjigézon-an di lanng afriken sa an révanch mwen fò ki atè Lézanti fransé.

Kriyòlizasyon-an sa roun dévlopman sosyoétnik ki sa menm bagaj ké dévlopman di pidjinizasyon. Sa dévlopman ka enpliké roun lanng di sipèrèstrat ki ka rouprézanté lanng-an di roun minorité sosyo ékonomikman ki ka donminen, é onmwen roun lanng di sibèstrat ki palé pa roun gran majorité. An léfè, sèrten distengsyon, tankou sosyo étnik ki lengwistik, pa ka diféré dévlopman-yan di kriyòlizasyon ké pidjinizasyon.

Lis di kriyòl chanjé

Ké baz lègsikal anlman

  • Unserdeutsch
  • Küchendeutsch

Ké baz lègsikal annglé

  • Bichelamar
  • Kriyòl ngatik
  • Kriyòl awayen
  • Kriyòl janmayken
  • Gullah
  • Kriyòl di Syéra Léyonn
  • Kriyòl di Béliz
  • Kriyòl di Lostrali
  • Ndjouka
  • Pidjinng di zilé Salonmon
  • Pitcairnen
  • Sanmaka
  • Srannann (kriyòl sourinanmen)
  • Tok pisin
  • Pidjinng nijéryan

Ké baz lègsikal arab

  • Arab di Djouba
  • Nibi
  • Babalya

Ké baz lègsikal èspangnòl

  • Chavacano
  • Palenkéro
  • Papyamennto (klasifikasyon ki pa konsanswèl)
  • Chanmoro (klasifikasyon ki pa konsanswèl)
  • Abla kongo (klasifikasyon ki pa konsanswèl)

Ké baz lègsikal fransé

  • Kriyòl fransé di Lanmérik
    • ké "ap" kou mark di laspé progresif
      • Kriyòl lwizyannen
      • Kriyòl aysyen
    • ké "ka" kou mark di laspé progrésif
      • Kriyòl gwadloupéyen
      • Kriyòl donminiken
      • Kriyòl martiniké
      • Kriyòl sentlisyen
      • Kriyòl trinidadjen
      • Kriyòl gwiyannen
      • Kriyòl sentwè
  • Kriyòl fransé di loséyan Endjen
    • Kriyòl maskaren (oben kriyòl bourbonnen)
      • Kriyòl réynyonnen
      • Kriyòl morisyen
      • Kriyòl rodrigé
      • Kriyòl séchélwè
      • Kriyòl chagosyen
  • Kriyòl fransé di loséyan Pasifik
    • Tayo

Ké baz lègsikal malé

  • Malé peranakan (Lendonnézi)
  • Malé d’Ambon (Lendonnézi)
  • Malé di Banda (Lendonnézi)
  • Betawi (Lendonnézi)
  • Kriyòl di Malacca (Malézi)
  • Malé baba (Sengapou)
  • Malé di Kupang (Lendonnézi)
  • Malé di Sri Lanka
  • Malé di Manado (Lendonnézi)

Ké baz lègsikal néyèrlandé

  • Negerhollands
  • Berbice-nederlands
  • Skepi (éten)

Ké baz lègsikal potidjé

  • Kriyòl di Laginé-Biso (Laginé Biso ké Casamance)
  • Kriyòl di Kapvèrt (kriolu, kriol)
  • Fá d’Ambô
  • Papyamennto (klasifikasyon ki pa konsanswèl)
  • Patwè makannen

Diférans dé kriyòl ké baz lègsikal fransé chanjé

Fransé Kriyòl aysyen Kriyòl gwadloupéyen Kriyòl gwiyannen Kriyòl mantiniké Kriyòl rényonnen Kriyòl morisyen
moi, je mwen, map mwen, an mo mwen, man mwin, moin, mi, amwin, amoin mo, mwa
toi, tu ou/ oumenm ou, vou to, ou ou, wou ou, twé, toué, atwé, atoué, ti, vou, vi, to, twa
il, elle li/ limenm i, li i, li li, i li, lu, ali, alu li
nous nou/ noumenm nou nou nou nou, ni, nu nou
vous nou/ noumenm, zot zot zòt zot zot, ou, vi et vou (politesse) zot, ou (politesse)
eux, ils, elles yo/ yomenm yo yo,bann Azot, banna, bann-la, zot, zot-toute zot, bane la
eau dlo dlo, agwé dilo, d'lo (forme courte) dlo dolo, delo, dlo dilo
terre latè latè latè(-a) latè tèr later
boire bwè bwè bwè bwè, brè bwar, boir bwoar
ciel syèl syel syèl-a syel syèl, siel lesiel
jour jou jou jou jou zour, jour lizour
manger manje manjé manjé manjé manzé, manjé manzé
femme fanm fanm fanm, man, madanm fanm, madanm, chèr fanm, madanm fam, madam
homme nonm, monchè, misyé , boug boug,nonm boug, mouché, wonm boug, nonm, misié boug, bononm, zonm, méssié, missié zom, misié, bolom, lom, boug
vouloir vle vé, veu, lé, oulé
feu dife difé difé difé dofé, dfé difé
grand gran gwan gran gran gran gran
nuit lannwit lannwit (le t sonore) lannwit (le t sonore), soukou lannuit (le t sonore), nwèssè nwit, nuit (le t sonore), fénoir lanwit (le t sonore)
petit piti, pitit ti,piti, toupiti piti, ti, toupiti ti, piti, ziginot ti, pti piti, ti, tipti

Nòt ké référans chanjé

Wè osi chanjé