Katibaj

Katibaj-a sa kondisyon-an di roun endividi ki privé di so libèrté, ki ka divini propriyété-a, èsplwatab é négosyab kou roun byen matéryèl, di rounòt moun. Défini kou roun « zouti ki annimen » pa Aristote, katib-a ka distengé sokò di srèf, di kaptif oben di fòrsa(kondisyon vwézen annan lèsplwatasyon) pa labsans-a di roun pésonnalité jiridik pròp. Tchèk larèl (koutim, lalwè…) varyab soulon péy-a ké lépòk ki konsidéré, ka figsé kondisyon-yan pa lakèl nou ka divini katib oben nou ka arété di fika roun, ki limitasyon sa enpozé bay mèt, ki marj di libèrté épi protègsyon légal katib-a ka konsèrvé, ki mounité (ki lanm, asou plan rélijyé-a) nou ka roukonnèt li, ets. Lafranchisman-an di roun katib (pa so mèt oben pa lotorité-a di roun rot plasé) ka fè di li oun afranchi, ki ganyen oun èstati pròch di sa di lendividi òrdinèr-a.

Katib asou pon-an di roun navir, bò'd 1900.

Définisyon

Oun katib sa roun endividi ki privé di so libèrté oben di roun pati di sala pa larèl-ya an vigò annan péy-a ké lépòk ékonnonmik ki konsidéré. Li sa roun enstriman ékonnonmik anba dépandans-a di roun mèt, ki pouvé fika vandé oben achté. Katibaj-a ka diféransyé sokò di sèrvaj pa so èstati di « propriyété », é an konsékans pa privasyon-an di so libèrté fondamantal-ya.

Létimoloji

Ronm té ka pratiké katibaj-a, kou ròt pèp antik, laten-an té ka dispozé di roun tèrm pou dézignen katib-a : servus, ki mennen jouk tèrm « sèrvil » ké « sèrvitid », rélatif pou katib-a ké so kondisyon. Sa palò té osi bay nésans tèrm-an « srèf » di Mwéyen Laj épi an modèrn « sèrvis » ké « sèrvitò ».

Rédjigsyon an katibaj

Chasò di katib nativ anmériken, J-K. Debret, b. 1820-30, Mizé di lar di Saw Polo, Brézil.

Katibaj entèrn, katibaj èstèrn

Katibaj entèrn-an pa lopozisyon ké katibaj èstèrn-an, ka karagtérizé sokò pa rédjigsyon an katibaj di manm-yan di roun kouminoté (rélijyé, étatik, lignajèr oben ròt). Katibaj entèrn-an, pouvé fika asimilé ké katibaj pou dèt oben ké sa fòrm ki mwen rèd ki nou ka nonmen sèrvitid pou dèt, ka rézilté di posibilité-a di vandé so timoun-yan an katibaj, di vandé swémenm so kò oben di fika rédjwi an sa kondisyon pou koz di dèt ensolvab. A contrario, katibaj èstèrn-an sa sala ki ganyen pou sours iltim lagèr-a. Sof pou pèp Aztèk, i pa ka ègzisté pyès lègzanp di sosyété ki té ka pratiké katibaj entèrn-an san pratiké osi katibaj-a di lagèr. Katibaj entèrn-an sa donk pa roun fè partikilyé annan katibaj-a an jénéral. Ni Léròp krétchen-an, ni monn arabo mouzoulman té ka pratiké katibaj entèrn-an. Pakont, annan lépòk prékolonnyal di trèt négriyé, toulédé té ka konsidéré léjitim di pourvwè sokò an katib atè Lafrik.

Désizyon jidisyèr

Kod di Hammurabi (anviron - 1750 anv. J.-K.), tègs di lalwè babilonnyen, ka mansyonnen pou Lanmézopotanmi tchèk sangsyon jiridik ki ka mennen an katibaj kou réjè-a di so paran pa roun timoun ki adòpté.

Anba Répiblik ronmen-an, sèrten zenfragsyon ka antrennen déchéyans-a di drwè sivik-ya (capitis deminutio maxima) : dézèrtò-ya ké sitwéyen ki dérobé yékò ké senns pouvé ensi fika vandé kou katib pa roun majistra, an dèrò di Ronm toutfwè. Anba Lanpir ronmen-an, kondannasyon annan min (ad metalla) sa roun di penn-yan ki té ka fè plis pè.

Atè Létazini, pannan lépòk katibaj, Nwè lib-ya pouvé fika kondannen pou katibaj pou roun ansanm di zenfragsyon jiridik ki asé larj : lakéy-a di roun katib fijitif, fèt-a di rété asou téritwè-a di sèrten Léta, kou Virjini-a, roun lannen apré so lémansipasyon.

Sèrvitid-a pou dèt

Sèrvitid-a pou dèt ka rézilté di roun prosédou, ki pafwè ankadré jiridikman, ki té ka konsisté di akité sokò di roun kréyans pa labandon-an di propriyété-a di swé pou so kréyansyé. Frékanté parmi péyzan pov atényen-yan, Li té menm fika entèrdi pa Solon bò VIe syèk anv. J.-K., li ka konstitchwé roun di fòrm-yan di katibaj ki ka pèrsisté annan péryòd kontanporen-an.

Soti di katibaj-a

Katib maron bò di yé bitasyon atè Sirinanm.

Maronnaj-a

Maronnaj-a té non-an ki té bay pou chapé-a di roun katib di propriyété di so mèt atè Lanmérik, atè Lézanti oben annan Maskarengn-yan annan lépòk kolonnyal-a. Fwiyar-a limenm té aplé « maron » oben « nèg maron », « nwè maron » wè « simaron » (dapré tèrm èspangnòl-a di lorijin).

Labolisyon-an

Médayon abolisyonnis britannik (1795).

An drwè pozitif, prowibisyon-an di katibaj-a di moun sa konténi annan artik-ya 4 di konvansyon éropéyen-an di drwè éropéyen-yan, di drwè wonm-an ké Déklarasyon inivèrsèl-a di drwè wonm-an, artik 8 di pakt entèrnasyonnal ki rélatif pou drwè sivil ké politik di LNI, annan konvansyon di Jénèv di 1926, di New York di 1956, di OIT di 1930 é 1936.

Atè Brézil

Brézil-a té dannyé péy-a di Lanmérik ki aboli katibaj-a, an 1888, pa Lalwè dilò (Lei Áurea), san konpansasyon pou propriyété-ya. Sa lalwè té signen pa Prensès réjan-an Isabelle, pannan labsans-a bò étranjé-a di so papa, Anprò Dom Pedro II.

Atè Létazini

An 1865, Létazini-ya ka pronmilgé 13e lanmandman ki ka entèrdi katibaj-a. Késyon-an di katibaj-a té kondjwi Abraham Lincoln pronmèt labolisyon-an si li té éli. So lélègsyon té mennen Léta-ya di Sid doumandé sésésyon-an. Sala té roufizé pas li té ké privé kès fédéral-ya di lésansyèl-a di so zenpo-ya, é a la ki lagèr sivil-a, nonmen lagèr di Sésésyon, ki swiv épi fika Djopopo ki pi mèrtriyé-a di tout listwè péy-a. A pou pa bliyé ki Tègzas té fè kaba sésésyon ké Mègsik-a lò li osi té aboli enpé plito katibaj-a.

Sonjé pou katibaj

Tchèk jou di konmémorasyon di labolisyon-an ka ègzisté annan tout zilé-ya di Lézanti-ya sof annan zilé di Sen Bartélémi.

2006 ka marké lannen di roukonnésans-a di rèsponsabilité istorik-a di Léta fransé apropo di katibaj-a, don vigtim-yan ké fika dorénanvan konmémoré tout 10 mè-ya. Sa jou sa égalman lannivèrsèr-a di ladopsyon-an di lalwèb Taubira, étap di démarch mémoryèl-a ki ka raplé katibaj-a, ki li ka kalifyé an partikilyé di « krim kont mounité-a ».