Lanmanzonni

Lanmanzonni (an potidjé Amazônia, an èspangnòl Amazonia) sa roun réjyon natirèl di Lanmérik di Sid. A roun vas plenn ki kouvri pa basen anmanzonnyen, swé réjyon-an ki travèrsé pa Lanmazonn-an ké so afliyan-yan. Lanmanzonni-a sa kouvri an gran parti pa danbwa anmanzonnyen-an. So sipèrfisi sa di 5 500 000 km2.

Wè aéryen di danbwa anmanzonnyen-an

So klima sa cho ké imid douran tout lannen-an. Tanpératir mwayen-an ka régné an Lanmanzonni sa di 25 °C. Présipitasyon mwayen-yan sa di 2 100 mm/lannen à 2 450 mm/lannen, ké soupannan dé zonn o nò-lwès ki ka atenn pli di 10 000 mm/lannen. Lanmanzonni-a sa dézyenm pli gran danbwa di monn, dèyè tayga ké roun dé réjyon ki pli imid-ya di plannèt-a é gen roun gran richès an byodivèrsité.

Sa byodivèrsité sa tré ménasé ; 17 % di danbwa-a disparèt akoz dé agsyon di moun. Fond mondjal-a pou lannantir-a(WWF) lansé roun progranm pou sové Lanmanzonni : Living Amazon Initiative. I ka sasé dé solisyon di richanj ké gouvèlman-yan, antrépriz-ya ké kouminoté lokal-ya afen di protéjé byodivèrsité-a an Lanmanzonni.

Listwè

Kiltir itinérant-a té ka prédonminen (ranmasaj d'ouroukoum pa endjen Yawanawa an Lanmanzonni). Plantasyon-yan asou brouli té ka douré roun oben Dé lannen ; zabitan-yan té ka prodjwi inikman pou yé sèl izaj di mannyòk, douri ké kann à souk. Sèrten té ka fè roun piti koumèrs di piman, di jout, di kakao.

À koté dé prodjwi tradisyonnèl di lèstragsyon-an ki dèstinen o Létazini é à Léròp (bwa, nwè di Brésil, sòrb, gwarannan, ké lakèl nou ka fabriké dé bwéson, fib di jout é di malva, etc.) aparèt dé prodjwi nouvèl di tègnoloji avansé (aparèy di télévizyon, chenn i-fi, sirkwi enprimen, machin à kalkilé élègtronnik mé osi razwè, vèr pou linèt, bisiklèt, bato, etc.). Mouvman koumèrsyal-a sa entans. À partir dé lannen 1970, péy anmanzonnyen-yan, ké notanman Brézil-a, té ankourajé lokipasyon-an ké lanménajman-an di téritwè forèstché afen di entégré'l à lékonnonmi nasyonnal-a. Lòbjègtif-a té di konstitchwé di gran èsplwatasyon, di simyé kontrolé frontchè-ya é di mennen dé popilasyon pov asou nouvèl latè-ya. Dé projé grandjoz di kolonnizasyon té lansé, ki té abouti, ké lakò-a di gouvèlman brézilyen, à fòrmasyon-an di gran donmenn privés.

Jénéralité

Lanmanzonni sa réjyon-an di Lanmérik di Sid ki ka kouvri basen-yan ki mwayen ké enféryò di Lanmanzonn-an ka donminen pa danbwa tropikal-a. Li ka kouvri 6,7 milyon di km² annan 9 péy / téritwè.

• Brézil (63 %)
• Bolivi (6 %)
• Pérou (10 %)
• Kolonbi (7 %)
• Lékwatò (1,5 %)
• Vénézwéla (6 %)
• Gwiyannan (3 %)
• Sourinanm (2 %)
• Lagwiyann (1,5 %)

Danbwa anmanzonnyen-an sa pli gran danbwa flivyal-a o monn. Li ka rouprézanté 50 % dé danbwa tropikal di monn antché. Péyzaj-ya sa tré diféran : dé sanvann o danbwa inondé.

Li ka prodjwi 15 % dilo dé larivyè é ka frennen chanjman klimatik-a an absòrban CO2. San bliyé richès-a an lèspès véjétal ké zannimo. Lanmanzonni-a ka kontni 10 % di tout lèspès-ya o monn. A dannyé réfij di jagwar, dé arpi é dé lout jéyan.

Danbwa anmanzonnyen-an ka fòrmen ké danbwa-ya di Basen Konngo é di Lazi-Pasifik roun sentir vèrt ki ka ansèrklé Latè-a.

Klima-a sa tropikal : Tanpératir mwayen : 27,9°C à sézon sèk-a 25,8° C à sézon imid-a. Limidité rélativ : 77 % à sézon sèk-a é 88 % à sézon imid-a.

Akoz di lagtivité di moun, 20 % di danbwa Anmanzonnyen-an déja té détrwi. Chak lannen, 2,27 % di danbwa Anmanzonnyen-an ka disparèt.

Lanvironnman

Péyzaj di Lanmanzonni à lwès di Mannaos.

Ésansyèl-a di basen di Lanmanzonn-an, don sirfas total sa d'anviron 7,3 milyon di km2, don 5,5 sa jòdla òkò kouvri pa dé ékosistenm di danbwa tropikal. Lanmanzonni-a ka konstitchwé di sa fè pli enpòrtan rézèrvwè-a di divèrsité byolojik di byosfè-a. Prensipal ménas-a pou lanvironnman-an ké rézilté di so déforèstasyon ki lyannen à lègzijans-a di so dévlòpman ékonnonmik pa pouvwè piblik-ya dé divèrs péy ki ka partajé yé kò li.

Divèrsité byolojik-a

Pwa-a di richès-a di Lanmanzonni-a annan byodivèrsité mondjal sa varyab ka swiv group zoolojik-ya : 2 % dé aragnid mondjal ka trouvé yé kò an Lanmérik, 3 % dé miryapòd, 28 % dé risinil, 9 % dé schizonmid ké dé èskolopandronmòrf, 7 % dé poropòd. Sa chif-ya pouvé fika délika à entèrprété pas lenvantè-ya sa òkò tré enkonplè.

Zannimo-ya

An Lanmanzonni, i ka ègzisté dé lèspès tré èspésyal :

• piraroukou, roun dé pli gran poson di Lanmanzonn-an, ki ka mizouré jouk 3 à 5 m di lonng é pouvé pézé ant 200 ké 400 kg. Séché, so zékay ka sèrvi di lim à zonng ;

• kabyay, pli gro ronjò-a di monn, ki ka pronmennen so kò lonng-an dé bèrj di flòv é ka bengnen souvan so kò. I ka apartni à fanmi-a dé Hydrochaeridae. Oun kapyay adilt ka mizouré ant 1,05 ké 1,35 m di lonng é ka pézé di 35 à 65 kg ;

• dofen roz-a, roun dofen di lòrd-a dé odontosèt, ki ka viv èsklizivman an larivyè. I ka mizouré anviron 2,80 m pou roun pwa ki k'alé jouk 150 kg.

• ligwann-an di Lanmanzonni, ki pouvé atenn 1,80 m ké 13 kg.

Lanmanzonni légal brézilyen

Pòrsyon-an di téritwè brézilyen ki défini pa divèrs lalwa an 1953, 1966 é 1971 ké kou lòbjègtif progranmansyon gouvèlmantal-a.

Li ka konprann Léta-ya di l'Acre, di Lanmanpa, di l'Amazonas, di Pará, di Rondônia, di Roraima ké roun parti dé Léta di Mato Grosso, di Tocantins é di Maranhão.

Lanmanzonni fransé

A Lagwiyann-an, ki ka konprann roun sèl départman, é ka fè di Lafrans roun péy sid-anmériken limitròf di Brézil é di Sourinanm.

Wè osi

• Lanmanzonn