Lanmanpa
| Lanmanpa Amapá | |
|---|---|
|
|
| |
| Lanng ofisyèl | Potidjé |
| Kapital | Makapa |
| Siperfisi total | 142 816 km² |
| Jantilé | |
| Popilasyon total | 831 027 zab. (2018) |
Lanmanpa sa roun Léta fédéré di Brézil, ki sitchwé asou lakot atlantik-a, annan lègstrenm nò-a di péy. Li sa bòdé o nò pa Lafrans-a (Lagwiyann), à lès-a pa loséyan Atlantik é o sid é à lwès-a pa Léta di Pará. Li sa délimité o sid pa délta di Lanmanzonn-an.
Li gen roun sipèrfisi di 140 276 km2 é ka konté 831 027 zabitan (èstimasyon out 2018/IBGE).
Kapital-a sa Makapa.
Lavil-ya ki pli péplé-ya sa Makapa (507 444 habitants) ké Santannan(113 854 zabitan).
Prélistwè chanjé
Oun lékip di arkéyològ brézilyen té dékouvri atè Calçoene, annan basen anmanzonnyen-an, bò di Lagwiyann, roun lòbsèrvatwè astronnonmik ki ka daté probabman di 2 000 lannen (létid dé séranmik ki trouvé asou lyé-ya).
Soulon arkéyològ Mariana Petry Cabral, di Lenstiti di Sasé Syantifik ké Tègnolojik di Lanmanpa (IEPA), sèl roun sosyété òrgannizé té pouvé fika an mizou di érijé oun tèl monnouman mégalitik.
Lòbsèrvatwè-a sa konstitchwé di 127 blòk di grannit, ki ka mizouré chaken 3 m di rotò, ki dispozé an sèrk régilyé annan roun klèryè di danbwa anmanzonnyen-an.
Listwè chanjé
Pa Trété di Tordesillas-a, téritwè-a di atchwèl Lanmanpa té ka apartni o Èspangnòl. Pannan linyon-an dé kouronn èspangnòl ké potidjé, réjyon-an té érijé an kaptennri di Costa de Cabo Norte (Kot di Kap Nò) anba dirègsyon-an di Bento Parente. Sa désizyon, té fè pou protéjé réjyon-an kont Fransé, Olandé ké Anglé ki ka enstalé yé kò piti piti annan réjyon-an.
Byen ki, soulon trété-a di Tordesillas, réjyon-an ki èspangnòl, pa té janmen rouvandiké pa Lèspangn. Advèrsèr-ya dé Potidjé té Fransé-ya ki enstalé atè Kayenn. Trété d'Utrecht, an 1713, roukonnèt définitivman Potidjal-a kou mèt di réjyon-an. Jouk xixe syèk, Lanmanpa té ka sèrvi rounso di ranpa militèr san agtivité ékonnonmik. Lò di lendépandans-a an 1822, li té ka fè parti di Para.
Djopopo-a ké Lafrans-a ka kontinwé jouk 1900, pannan péryòd-a di Kontèsté franko-brézilyen, lò drwè-ya di Brézil té roukonnèt pa roun larbitraj swis. Lafyèv di kaoutchou o XIXe syèk té ka bénéfisyé pou Lanmanpa. An 1943, li fika séparé di Para é érijé an téritwè.
Annan lannen-yan 1940, té dékouvri dé jizman di manganèz li èsplwaté pa roun filyal di Bethlehem Steel Company. An 1970, té enplanté, pa roun endistriyèl anmériken, roun méga-projé, Projé Jari. A pou fabrikasyon-an di séliloz, d'èsplwatasyon di bwa é di kiltir di douri. Sa projè péké abouti.
An 1988, Lanmanpa ka divini roun Léta à lokazyon-an di nouvèl konstitisyon brézilyen-an.
Lanmanpa randé an 1999 obligatwa lanségnman di fransé annan lékòl piblik-ya, à laswit-a di roun lalwa fédéral di 1998 ki ka blijé lékòl piblik-ya di péy à anségné omwen roun lanng étranjé.
Chwè-a di Lanmanpa pou fransé ka èspliké so kò pa roun volonté di raprochman ké Lagwiyann-an, ki limitròf, menm di roun volonté di dézanklavman, akoz di lizòlman-an pou dé rézon jéyografik di sa Léta pa rapò à lirès di Brézil. Garenmpéros-ya, Sasé dilò Brézilyen-yan, li ka prospègté é ka sasé dilò atè Lagwiyann, di mannyè ilégal, ka vini à pli di 90 % di léta Brézilyen-an di Lanmanpa. Pli souvan-an, yé ka posédé dé roudiman di Fransé, pas a lanng étranjé sirtou anségné annan lékòl-ya di sa léta, sa ki ka fè ki rélasyon-yan ké ladministrasyon-an ké jandanbri-a di Lagwiyann sa alò fasilité.
Drapo chanjé
Drapo-a ka daté di 1984 (dékrè No. 008 di 23 avril). Koulò blé-a o sonmè ka senbolizé syèl-a laro di Lanmanpa, osi ki lajistis-a ; vèrt-a o sant danbwa plivyal lokal-ya ; jòrn-an laro sa roun senbòl di linyon é di richès natirèl. Nwè-a dé bann étrwa ka raplé sa-ya ki sa mò pou byen-an di Léta, épi blanng-an volonté-a di sa dannyé di viv an lapè annan èstabilité-a. Senbòl goch-a ka raplé fòrtérès-a di São José, koté té nèt kapital-a Makapa.
Popilasyon chanjé
Zabitan-yan sa aplé amapaenses an potidjé. Yé té 831 027 an out 2018 (src. IBGE). Lémigrasyon-an sa asé enpòrtan ké dé Brézilyen pov ki vini di ròt Léta prensipalman di Nordeste é notanman di garenpéros (sasò dilò ilégal).
Popilasyon-an dé koumin (municipios) pa lòrd dékrwasan soulon lenstiti brézilyen-an di jéyografi ké èstatistik pou 2018 ki pibliyé o journal ofisyèl :
- Makapa, 507 444
- Santana, 113 854
- Laranjal do Jari, 46 639
- Oiapoque, 24 892
- Porto Grande, 20 143
- Mazagão, 19 981
- Tartarugalzinho, 15 665
- Vitória do Jari, 14 680
- Pedra branca do Amapari, 14 560
- Calçoene, 10 345
- Lanmanpa, 8 690
- Ferreira Gomes, 7 087Cutias, 5 523
- Itaubal, 5 061
- Serra do Navio, 5 025
- Pracuúba, 4 655
Kapital-a, Makapa, ka konsantré pli di lanmotché-a di popilasyon-an di Léta (507 444 zabitan ké 621 298 ké konnirbasyon-an). Lenstiti brézilyen di jéyografi ké èstatistik ka èstimen ki Léta ké dépasé milyon-an di zabitan an 2025.
Jéyografi chanjé
Rélyèf-a sa pa bokou agsidanté ; laltitid sa an jénéral enféryò à 300 m. Larivyè-ya ki pli enpòrtan-yan sa Lanmanzonn-an, Jari-a, Loyapòk-a (oben Oiapoque), Araguari-a, Calçoene ké Maraka.