Lagwiyann

départman di lout-lanmè fransé
Lagwiyann
Guyane (fr)
 
Lanng ofisyèl Fransé,
Kriyòl Gwiyannen (lanng lokal)
Kapital Kayenn
Siperfisi total 86 504 km2 km²
Jantilé Gwiyannen
Gwiyanè/Gwiyanèz (an kriyòl fransizé)
Popilasyon total 300 000 zab. (2022)

Lagwiyann [la.ɡɥi.jãn] (Guyane an fransé) sa roun réjyon é roun départman di Lafrans ki sitchwé atè Lanmérik di Sid. Konpétans-ya di dé nivèl-ya di kolègtivité sa ègzèrsé annan kad-a di roun kolègtivité téritoryal linik ké lòrgann ki ka délibéré sa lasanblé di Lagwiyann. So kod Insee sa 973.

Ké roun sipèrfisi di 83 846 km² é roun popilasyon di 252 338 zabitan an 2014, Lagwiyann sa dézyenm réjyon-an di Lafrans an tèrm di sipèrfisi épi dézyenm mwen péplé-a apré Mayòt. Li sa égalman départman-an ki pi bwazé, 98% di téritwè kouvri ké roun danbwa ki parmi pi rich-ya ké mwen ékolojikman fragmanté asou Latè.

Toponnimi chanjé

 
Kart di nò di Lanmérik di Sid ki ka montré étandou di réjyon-an di gwiyann-yan

Létimoloji chanjé

Kou rounlo non di zandrwè annan Lagwiyann, non Lagwiyann ka vini di roun lanng nativ anméririken. Li ka signifyé « latè ké dilo ki abondan » an lanng arawakyen.

Non ofisyèl chanjé

Non ofisyèl-a di réjyon-an sa « Lagwiyann ».

« Gwiyann » sa rounso itilizé pou palé di ansyen kolonni-ya oben di plato dé Gwiyann.

Istorikman, i té ka ègzisté plizyò Gwiyann :

  • Gwiyann britannik (Gwiyannan)
  • Gwiyann èspangnòl (Gwiyann vénézwélyen ké Guayana Esequiba)
  • Gwiyann néyèrlandé (Sourinanm)
  • Gwiyann potidjé (Lanmanpa)

Gwiyann-yan ka entégré yékò annan plato dé Gwiyann, oun ansanm jéyografik ki délimité bò nò épi bò lwès-a ké flòv Lorennòk annan Vénézwéla, bò nò épi lwès-a ké loséyan Atlantik, bò sid épi lwès ké Brézil, Ryo Négro épi Lanmanzonn jouk so bouchou.

Kod chanjé

Lagwiyann gen kou kod :

  • GUF, annan nòrm-an ISO 3166-1 (lis di kod dé péy) ;
  • .gf, soulon non-yan di donmenn entèrnèt ;
  • F-O, soulon lis-a dé préfigs OACI limatrikilasyon laéronnèf-ya ;
  • GF, soulon nòrm-an ISO 3166-1, kod alpha-2 ;
  • SO, soulon lis-a dé préfigs di kod OACI laéropò.
  • 973, kou kod pòstal é kou liméro di départman.

Jéyografi chanjé

 
Kart jéyografik di Lagwiyann.

Sitchwasyon chanjé

Lagwiyann sa frontalyé ké Brézil asou 730 km épi ké Sirinanm asou 510 km, ki ka fè di Brézil péy-a ki gangnen pi gran frontchè térès ké Lafrans (Sourinnam sa sizyenm). Li ka posédé oun klima ékwatoryal é sa ésansyèlman kouvri ké roun vas danbwa imid tropikal ki bòdé di mangròv bò lanmè. So sousòl konstitchwé di roun boukliyé di ròch ansyen, rich an latérit, pov é asid, ki ka fòrmen roun rélyèf ki parsimen ké insèlbèrg é antayé ké rézo di flòv ké larivyè. Dannyé-ya sa prensipal zaks di sirkilasyon dipi ounlo syèk oben menm patché milénèr. Yé ka konstitchwé 7 basen flivyal, 953 mas dilo é sa alimanté pa 2,5 a 4 m di présipitasyon anniyèl[1].

Topografi chanjé

Rélyèf di Lagwiyann modlé sokò ké roun sòk ansyen ki bòdé ké roun plenn litoral. Ésansyèl di réjyon-an gen oun altitid ki konprann ant 100 é 200 mèt, sign di roun trè ansyen lévolisyon mòrfolojik é jéyomòrfolojik sa ki ka rézilté féblès-a di kontras topografik-ya.

Dé gran réjyon topografik sa distengé :

  • Plenn kotchè oben « latè bas » ki étann asou tchèk dizenn di kilonmèt dipi frontchè maritim. Li ka rouprézanté anviron 450 000 ta ki roukouvri di Marékaj ké Savann. A roun plenn alivyal, plizoumwen inondab ké roun altitid ki pi souvan enfèryò a 30 mèt ;
  • Latè Rot ki ka dévlopé asou plato dé Gwiyann é ka rouprézanté bò di 95 % di téritwè. Labsans di mouvman tèktonnik dipi lè primèr ké roun lérozyon enpòrtan ki li té sibi, èskilté fòrm-yab di patché rélyèf. Pli enpòrtan é karaktéristik, a roun kolin konvèks ki kalifyé di dimi zoranj, ki grosyèrman sirkilèr, Rot di plizyò dizenn di mèt ké roun djanmèt sipèryò o kilonmèt-ya. Dimi zoranj-ya, ki prézan an gran nonm, ka bay latè-ya roun laspè di roun lanmè di kolin.

Klima chanjé

Lagwiyann ka posédé oun klima ékwatoryal imid ; tanpératir mwéyenn sa di 25.5°C.

Kayenn konnèt oun sézon imid di désanm jouk jwiyé ké roun péryòd ki pi sèk pannan rès-a di lannen[2].

Larmatir irben chanjé

Lis dé koumin ki pi péplé-a (popilasyon minisipal légal 2014, an vigò di 1é janvyé 2017)[3].

Frontchè chanjé

Annan sid lwès-a, atè triyanng-an di Itanni Marwini, oun téritwè di 6 000 km² sa rouvandiké pa Sourinanm-an dipi 1885.

Lanvironnman ké patrimwenn natirèl chanjé

 
Wè aéryen di Danbwa anmazonyen.
 
Zilé Senjozèf wè dipi zilé Rwèyèl-a.
 
Chit Voltaire atè Sen-Laurent-di-Maroni.

Sa départman ka klasé sokò parmi pi rich-ya di monn an matchè di byodivèrsité an zannimo ké véjétal.

Danbwa Lagwiyann sa roun danbwa primèr ké roun trè rot nivèl di byodivèrsité (hot-spot parmi pi rich-ya annan monn-an), protéjé ké roun tout nouvèl Park nasyonal ké sis rézèrv natirèl. Linyon entèrnasyonnal pou konsèrvasyon-an di lannatir-a ké Linyon éropéyen (LE) ka roukoumandé zéfò partikilyé di protèksyon[4].

Danbwa imid di Lagwiyann ka paradòksalman épannwi sokò asou roun dé sòl ki parmi pi pov di monn, an azòt, an potasyonm, an fòsfò é an matchè òrgannik. Pou sa rézon, é pas sa zonn toujou konsèrvé dé réfij pou tout lèspès-ya lò dé péryòd sèk oben di glasasyon térès-a, sa danbwa ka abrité lékosistenm inik ki ka rété parmi pi rich-ya é pi frajil-ya di monn : danbwa tropikal primèr tré ansyen, mangròv, savann, insèlbèrg ké rounlo tip di zonn imid.

Lanmotché di byodivèrsité fransé-a sa atè Lagwiyann : 29 % dé plant, 55 % dé vèrtébré sipéryò (manmifè, zozo, pwéson…) é jouk 92 % dé zensek. Tou sala andan roun sèl départman di 86 504 km2. Oun park nasyonnal ké sis rézèrv natirèl ka òvré pou prézèrvasyon-an dé milyé é dé lèspès osi divèrs ki inik.

Laplaj-ya di rézèrv natirèl nasyonnal di Lanmanna, asou koumin di Awala-Yalimapo, annan lwès, ka konstitchwé pou toti marin-yan roun sit di pont ésèpsyonèl. A roun di pi enpòrtan an nivèl mondjal pou toti lit-ya. Pou rézèrv natirèl zilé di Gran Konnèktab, li ka abrité sèl kolonni di zozo maren ant Tobago ké Fernando de Noronha asou pli di 3000 km di litoral.

Listwè chanjé

Nativ anmériken ké Éropéyen chanjé

Pronmyé tras arkéyolojik (potri, gravir roupès, poliswè…) di pèp nativ anmériken ant Loyapòk ké Maronni ka roumonté dipi Vè miléner anvan nou lè. Patché di yé sigsèsò annan menm zonn jéyografik ka apartni prensipalman o group lengwistik di Toupi Gwaranni-yan.

Nou ka èstimen ki jouk finisman di IIIè syèk, Nativ anmériken Arawak ké Palikou, orijinèr dé riv di Lanmanzonn, ka enstalé yékò asou litoral gwiyannen. Yé swivi o VIIIè syèk pa Nativ anmériken-yan ki aplé Karayb oben Karib, Kalinya (Galibi) ké Wayannan.

Lakot di Lagwiyann sa roukonnèt pa Christophe Colomb an 1498. Malgré pataj di Monn Nòv ki organnizé an 1494 pa trété di Tordesillas ant Portigal ké Lèspangn, nasyon éropéyen-yan sa lorijin di rounlo tantativ di kolonnizasyon atè Lagwiyann dipi XVIe syèk-a.

Dipi 1503 ka koumansé pronmyé lenplantasyon fransé annan zonn di Kayenn, swivi pa Annglé-ya Robert Baker (1562) ké osi Gaspard de Sotelle (1568-1573) ki ka enplanté pli di 120 fanmi èspangnòl annan Zilé Kayenn.

An 1604, kòlonni di Lagwiyann ka pran non di Lafrans ékinòksyal.

Katibaj ké tantativ di pèpman chanjé

 
Kart di Lagwiyann ki ka daté di 1656.

Si pronmyé tantativ enpòrtan di kolonnizasyon fransé ka daté di lannen-yan 1620, li souvan té kontré trafalga akoz di disansyon entèrn di kolon-yan, rapò moun-yan médjòk ké Nativ anmériken-yan, ké osi dourté dé kondisyon di lavi, notanman ké lafyèv jòrn[5]. Nasyon-yan di pèp Nativ anmériken-yan divèt fè fas ké roun enpòrtan to di mòrtalité, akoz dé lépidémi nouvèlman enpòrté di LafrikLéròp-a.

Kolonnizasyon di Lagwiyann dabò ka fè travayé éropéyen-yan, « angajé-ya », égalman aplé « trannsis mwè »-ya pas yé yannen pa roun kontra di trwè lannen ké yé mèt. Sa kazi katibaj éropéyen, fot di volontèr, ké tré vit fika ranplasé pa roun sèrvitid di lorijin afriken, ki sa anplwayé annan bitasyon-yan (lésplwatasyon agrikòl) pou kiltir-a di prodjwi kolonnyal : souk, zépis, chokola ké kafé.

Kou annan ròt kolonbi fransé, katibaj-a an gran pati sa réji pa tèks-ya di Kod nwè (1685). Sa sosyété di bitasyon ka rété modèl ékonnonmik di Lagwiyann. Li sa aboli an 1794 annan tout kòlonni-ya, anvan Napoléyon Ié désidé rétabli'l an 1804 pou définitivman siprimen li pa dékrè 27 avril 1848-a, anba lenpilsyon abolisyonnis di Victor Schœlcher. Annan disparisyon-an di sa sistenm, sèrvil mété finisman ké sa lékonnonmi tradisyonnèl kòlonnyal.

Pou palyé finisman-an di sa sistenm ékonnonmik, ki té ka sèrvi pou dévlopé péyi-a, men soutou débarasé métropòl dé opozan politik répibliken é dé délenkan di drwè koumen, Ségon Lanpir-a désidé kréyé bangn atè Lagwiyann. Yé ka akéyi transpòrté, dépòrté épi égalman dé rélégé jouk an 1946. Annan lannen 1930, Établisman Pénitansyé Èspésyal, osi nonmen « bangn zannanmit-ya », sa enplanté annan Téritwè Inini-a. Péplé di opozan politik ké entélèktchwèl endochinwè, men osi ké piti délenkan, vòlò ké proksénèt, sa bangn-yan ké fika roun gran léchèk.

Lariyé bò dilò chanjé

An 1855, oun sit orifèr sa dékouvri annan Lès gwiyannen asou Laratay-a, roun afliyan di Laprouag. Annan Lwès, dilò sa ègstrè di larivyè Inini (Rot-Maronni). Koumansman-an di XXè syèk té marké pa roun lariyé bò'd lò, ké 10 000 sasò an aktivité, ki ka antrennen krwésans-a di koumèrs lokal souvan artifisyèl, ké arè dé dannyé aktivité agrikòl pa mank di lanmen-dòv. An menm tan ki Larényon, Karékoura épi Lanmatinik, Lagwiyann ka divini oun départman fransé di lout-lanmè an 1946. Men dékolaj ékonnonmik ka pran tan vini akoz dé kou di prodiksyon ki élvé, di féblès nimérik di popilasyon, di dépandans koumèrsyal (lenpòrtasyon) vizavi di Lègzagonn ké mank di lenfrastriktir pi élémantèr-a : vwè di kouminikasyon, lékòl, sistenm di lasanté, krò.

Bangn chanjé

Sen-Laurent-di-Maroni, Kayenn ké zilé Djab té lyé-ya di dépòrtasyon pou kondannen-yan pou travay fòrsé di 1852 jouk 1946, asou désizyon di Napoléon III. Kaptenn Alfred Dreyfus té voyé an 1894.

Lagwiyann ka rété atò roun kolonni fransé jouk 19 mars 1946, koté li òbténi èstati di départman di lout-lanmè. Lafrans té ka antann dé déténi ki yé fika osi dé kolon. Men sa té oun léchèk, fronmitir di bangn-a té obténi, apré Ségon Lagèr mondjal, apré piblikasyon-an di 27 artik di Albert Londres é anba lenpilsyon di Gaston Monnerville. A an 1938 ki dannyé konvwé di bangna té voyé bò Lawiyann, men a rounso an 1945 ki Lasanblé nasyonnal konstitchwan désidé di rapatriyé sirvivan-yan ki té lé (pratikman yé tout roupati). Lopérasyon-an té douré lwit lannen.

Baz èspasyal éropéyen chanjé

 
Lokalizasyon di lavil-ya di Kayenn, Kourou, Sen-Laurent-di-Maronni, Senjòrj Loyapòk, Sayil.
 
Lansò Ariane 4 annan Sant èspasyal gwiyannen atè Kourou.

An 1964, jénéral di Gaulle désidé di konstrwi roun baz èspasyal atè Lagwiyann, ki dèstinen pou ranplasé baz saaryen-an ki sitchwé atè Laljéri, é pou dévlopé lékonnonmi gwiyannen-an. Pozisyon di sa départman sa priviléjyé, pròch di lékwatò ké roun larj louvriti asou loséyan. Sant èspasyal gwiyannen, dipi pronmyé lafizé-ya « Véronique », larjman dévlopé sokò ké lannen-yan. Dégra èspasyal di Léròp-a ké dé lansò kou Ariane 4 ké Ariane 5, ki ka roulévé oun véritab siksé mondjal[6], [7], Sant èspasyal gwiyannen-an dévlopé osi Progranm Véga, ké roun baz di lansman Soyouz ki konstrwi bò Sennmari. An 2021, Lagwiyann ké asisté o lansman di nouvèl lafizé Ariane 6, projè dévlopé an 2014.

An 1982, lalwè di désantralizasyon ka antré an vigò é roun transfè di konpétans ka opéré bò di kolektivité téritoryal-ya ki ké divini aktò di dévlopman di Lagwiyann[8].

Kriz sosyal di prentan 2017 chanjé

Finisman mars 2017, oun larj mouvman di manifèstasyon ké grèv té ka koumansé atè Lagwiyann é ka mennen dépalsman dé minis di entèryò é di lout-lanmè. Akò ki propozé pa gouvèlman té roufizé pa rouprézantan-yan dé manifèstan ké grévis-ya 2 avril[9].

Ladministrasyon chanjé

Èstati jouridik chanjé

Lagwiyann sa roun réjyon administrativ don lapréfèktir-a sa Kayenn. Li ka konstitchwé ké Gwadloup é Labmatinik ki sitchwé annan Lézanti-a, départman fransé di Lanmérik-ya (DFA).

Lagwiyann ka éli roun lasanblé, réfren an di laprobasyon pa Gwiyannen-yan pannan roun référandonm ki té gen lyé 24 janvyé 2010[10], di fizyonnen konsèy réjyonnal ké konsèy jénéral an roun lasanblé inik oben roun « kolèktivité inik ».

Bò nivèl kouminal, i gangnen 22 koumin ki dirijé pa dé limè. Sèrten dé koumin, kou Maripasoula ké Kanmopi, gen dé sipèrfisi ki pi enpòrtan ki sèrten départman métropoliten. Diplis, sèrten koumin sa sibdivizé an vilaj ki sipèrvizé pa dé kaptenn.

Pa ayò, Lagwiyann sa rouprézanté o nivèl nasyonnal pa dé dépité.

Li sa osi pli gran dé nòv réjyon iltrapériférik di Linyon éropéyen.

Dipi 1é janvyé 2012, Lagwiyann ka posédé òkò so pròp kour di lapèl, ki té siprimen an 1947, ké so parkè jénéral. Di 1947 à 2012, dosyé-ya té trété pa kour di lapèl di Fòdifrans atè Lanmatinik, ki lwen di 2000 km di Kayenn. I ka ègzisté itou roun tribinal administratif ki konplètman otonnonm.

Senbòl chanjé

Logo di kolèktivité téritoryal di Lagwiyann sa sèl senbòl ofisyèl. Inité réjyonnal di jandanbri-a ka itilizé pou so linifòrm blazon-an di Kayenn.

Konsèy jénéral di Lagwiyann, ki disparèt an 2015, té adòpté an 2010 drapo di sendika UTG kou drapo di Lagwiyann.

 
Blazon itilizé pa jandanbri-a.
 
Drapo di UTG (Adòpté kou drapo pa konsèy jénéral an 2010, konsèy jénéral pa ka ègzisté ankò dipi 2015).

Politik chanjé

I gen trwè tandans politik annan Lagwiyann. Dé prensipal fòs politik-ya ki ka rété, kou annan tout Lafrans, drèt lwèyèlis-a, ki rouprézanté pa Républicains-yan ké gòch lwèyèlis-a, ki rouprézanté pa pati sosyalis gwiyannen (PSG), fòs démokratik-ya di Lagwiyann (FDG), pati sosyalis (PS) épi Léròp Lékoloji Vèrt. Anfen, trwézyenm tandans politik a èstrenm-gòch endépandan ki rouprézanté pa mouvman-an di dékolonnizasyon é di lémansipasyon sosyal (MDLS) ké Walwari pati radikal gòch (PRG).

Jéyopolitik chanjé

Dipi 1é òktòb 2013, koumandan dé fòs larmé atè Lagwiyàn sa jénéral di divizyon aéryen Philippe ADAM[11]. Lagwiyann gen 2800 militèr.

Fòrmasyon militèr annan Lagwiyann :

  • 3è réjiman étranjé di lenfantri (REI) di Kourou (Léjyon étranjé)
  • 9è réjiman di lenfantri maren (RIMa) di Kayenn, atè Lanmadlenn.
  • RSMAGy Réjiman di sèrvis militèr adapté di Lagwiyann ki sitchwé bò'd Sen Jan di Maronni, ké roun détachman atè Kayenn.
  • Larmé di lè ki bazé bò'd baz aéryen 367 bò di laéropò Félix-Éboué.
  • Marin nasyonnal ki bazé bò di baz naval di Dégra Kann.
  • Oun détachman di brigad di sapò-ponpyé di Pari atè Kourou, ki ka asiré protèksyon-an di moun ké byen-yan di Sant èspasyal gwiyannen.

Popilasyon ké sosyété chanjé

Démografi chanjé

Popilasyon-an di Lagwiyann sa di 252 338 zabitan an 2014[12], soulon data-ya di dannyé rousansman di Insee otantifyé ké roun dékrè. Sala sa an fòrt logmantasyon : li ké pouvé pasé à 424 000 zabitan an 2030, soulon Insee, si tandans-ya ki òbsèrvé di 1999 à 2009 té mentni sokò[13], an rézon di oun fò to di krwésans natirèl (i ganyen plis nésans ki désè) é anba léfè di roun limigrasyon ki enpòrtan ki ka vini di péy-ya ki pròch (Brézil, Gwiyannan, Ayiti[14], Sourinanm). A départman fransé-a ki mwen danséman péplé di Lafrans (3 hab./km²).

Popilasyon atchwèl chanjé

 
Lokalizasyon jéyografik di pèp Kalinya-ya atè Lagwiyann.

Zabitan-yan di Lagwiyann sa aplé Gwiyannen. A pou pa konfann ké Gwiyannyen-yan ki sa zabitan-yan di Gwiyannan.

Popilasyon sa atchwèlman rougroupé annan déztrwè koumin asou litoral, lonng di RN 1 (bann litoral) é òbò di gran flòv-ya é di yé lèstchwè. Soso kouminoté ka koègzisté[15], ka vinni di 80 péyi, ké jodla oun karantenn di nasyonalité, don (an 2006) :

  • Kriyòl gwiyannen (anviron 40 % di popilasyon).
  • Désandan Nègmaron, ki aplé « Bouchinenngé » (Sanmaka, Panmaka, Aloukou, Djouka, Kwinti ké Mataway).
  • Nativ anmériken réparti an sis zétni (Lòkonnon ké Palikou ki sa di lanng arawakyen, Kalinya, Wayannan ki sa di lanng karib, Wayanmpi ké Téko ki sa di lanng toupi).
  • Monng-yan, orijinèr di Lazi, rivé 6 sèptanm 1977, ka rouprézanté anviron 2 000 moun ki rougroupé annan koumin-yan di Roura (vilaj di Kakao ké Mannan (vilaj di Javouhey).
  • Fransé-ya, orijinèr di Lafrans métropoliten ka rouprézanté atchwèlman anviron 12 % di popilasyon-an.
  • Ròt popilasyon étranjé(Chinwè, Libannen, Brézilyen, Aysyen, Sourinanmen, Gwiyannyen, Endoustanni, Janvannen di Sirinanm, Laosyen, Sentlisyen, etc.) Ka rouprézanté anviron 40 % di popilasyon-an di Lagwiyann.

Rélijyon chanjé

 
Katédral di Kayenn.
 
Andidan katédral-a.

Lagwiyann ka fè pati di Lafrans é sa roun départéman fransé, men ka bénéfisyé di roun réjim partikilyé : lalwè di 1905 asou séparasyon-an di Légliz é di Léta sa toujou pa apliké annan Lagwiyann ki ka rété sou réjim di lòrdonans rwèyèl di Charles X di 27 out 1828[16] : klèrjé katolik, é li sèl, sa salaryé pa ka jénéral[17]. Ensi, 27 prêt sa réminéré pa oun budget di 800 000 €[18].

Pou sa ki konsèrnen rélijyon-an, Gwiyannen ka raproché sokò di pèp di Lanmérik laten-yan. Koté kriyòl-ya di Lagwiyann, pratik-a di rélijyon katolik sa di lonng dat abité di krwéyans popilèr ki ka admèt oun katolisism ki pirman latino-anmériken. Pannan listwè kolonnyal, rélijyozité di Kriyòl-ya té pwizé roulo di so trè annan pésonnalité katolik ki té idé andan fondasyon-an di kolonni-a kou sò Anne-Marie Javouhey. Résèpsyon-an dé sakréman, pratik-a di lapriyè, dévosyon-an pou sèrten sen, rit finérèr-ya, lafèt di Sen Lèspri asou Laprouag sa koloré di krwéyans ki vini ké syèk-ya.

Èspò chanjé

 
Kevin Seraphin, ansyen jouwò di NBA
 
Èstad Georges-Chaumet atè Kayenn.

Èspò-a ki pi popilèr atè Lagwiyann sa foutbòl, answit ka vini baskètbòl, siklism oben òkò annbal, néyanmwen i ka ègzisté annan départman tchèk, klòb di kannoé, di jido, di aykido, di lèskrim, di lékitasyon, di ranm épi di volébol.

Lar marsyal chanjé

Lagwiyann gen kou lar marsyal Djokan-an, oun disiplin ki wè jou grémési pratik gèryèr-ya di Nativ anmériken, Bouchinenngé ké Kriyòl Gwiyannen-yan.

Kiltir ké patrimwenn chanjé

Fèstivité chanjé

 
Défilé di Kannaval annan lari Kayenn an 2007.
 
Défilé di kannaval annan lari Kayenn an 2006.

kannaval-a sa roun di pentenng-yan ki enpòrtan di Lagwiyann. Li ka déroulé sokò, laprenmidi-ya di dimanch, ant Lépifanni an koumansman di mwè di janvyé ké Mèrkrédi dé sann an févriyé oben mars. Group-ya sa dégizé soulon tématik di lannen, yé ka défilé òbò dé char ki dékoré, annan ritm dé pèrkisyon é dé kwiv. Préparasyon-an dé group ka douré tchèk mwè anvan kannaval-a. Group-ya ka défilé divan dtchèk milyé di èspèktatò ki ka anmizé yékò asou trotwè-ya ké graden-yan ki anménajé pou lokazyon.

Lò lannwit ka koumansé tonbé, touloulou-ya ka randé yékò ofon dansinng-yan.

Déztrwè group brézilyen kou sa ki nou ka wè annan kannaval di Ryo, sa égalman aprésyé pou yé ritm ké yé konplé afriyolan. Kouminoté azyatik di Kayenn ka patisipé osi annan défilé ké so touch karaktéristik ké tchèk dragon ki yé ka mennen.

Lanng chanjé

 
Kriyòl Gwiyannen

Fransé-a sa lanng ofisyèl-a di Lagwiyann men patché ròt lanng lokal sa itilizé itou. Ségon lanng-an ki pi palé annan sosyété-a sa Kriyòl Gwiyannen, oun lanng ké baz lègsikal fransé, annglé, èspangnòl, potidjé, lanng afriken ké lanng pèp nativ anmériken. Li wè jou bò XVIIe syèk ant katib afriken ké yé mèt fransé ki té ka tanté di kouminiké.

Sis lanng bouchi kondé (nègmaron-yan), ki palé pa Bouchinenngé Gwiyannen oben Sirinanmen : lanng Aloukou, sanmaka, panmaka, djouka, mataray ké kwenti.

Ròt lanng réjyonnal sa sis di sèt lanng di nativ anmériken-yan (arawak, palikou, kalinya, wayannan, wayanmpi, émériyon), san bliyé monng-an (lanng laosyen).

Gastronnonmi chanjé

 
Kontès


Pou pak Gwiyannen-yan ka manjé roun manjé tipik di Lagwiyann ki aplé bouyon wara.

Répa tradisyonnèl di maryaj di Gwiyannen-yan sa zariko rouj ké douri.

Nòt ké référans chanjé

  1. [BRGM (2011), article En Guyane BRGM aide à planifier les ressources en eau, [Lien brisé|url=http://www.brgm.fr/pv_obj_cache/pv_obj_id_33B32496462DAF969F5BCA98B5D46F61298C2E00/filename/georama_25.pdf%7Ctitre= Géorama] n°25, page 4 du PDF (an fransè)
  2. https://web.archive.org/web/20151208124204/http://www.meteofrance.com/climat/outremer/cayenne/97302005/normales
  3. Insee - Populations légales 2014 en Guyane, en vigueur à compter du 1er janvier 2017
  4. Synthèse : biodiversité et conservation outre-mer [UICN, 2008]
  5. La fièvre jaune à la Guyane avant 1902 et l'épidémie de 1902 (an fransè)
  6. Succès pour la cinquantième Ariane 5 !(an fransè)
  7. Ariane
  8. Un peu d’histoire... Une colonisation par tentatives successives
  9. [1]
  10. Sa référandonm té rékéyi 57,49 % di répons positiv parmi soufraj èsprimen annan Lagwiyann (to-a di patisipasyon : 27,44 %) é 68,3 % atè Lanmatinik (Résultats de la consultation du 25 janvier 2010 en Guyane et en Martinique, ministère de l'Outre-mer, 25 janvier 2010).
  11. État-major des armées - FAG : passation de commandement en Guyane (an fransé)
  12. Insee - Les populations légales millésimées 2014 entrent en vigueur le 1er janvier 2017, consulté le 1er avril 2017.
  13. Barbara Gragnic, « La fécondité est le premier moteur de la croissance démographique en Guyane », dans Antianéchos, n° 27, janvier 2013, consulté le 11 novembre 2016
  14. Être migrant et haïtien en Guyane, Maud Laëthier, préface de Marie-José Holiver, 320p, Le regard de l’ethnologue n°26 ; éditions du comité des travaux historiques et scientifiques
  15. http://www.outre-mer.gouv.fr/?-la-guyane-.html Ministère de l'outre-mer - Présentation - Guyane]
  16. Caroline Sägesser, Le financement public des cultes en France et en Belgique : des principes aux accommodements, in François Foret (éd.), Politique et religion en France et en Belgique, éditions de l’ULB, 2009, pages 91 à 105
  17. Circulaire du 25 août 2011 (NOR/IOC/D/11/21265C) relative a la réglementation des cultes outre-mer
  18. Voir cet article de Frédéric Farine sur le site de RFI

Wè osi chanjé


  Lanmérik di Sid
LarjantinBoliviBrézilChiliLékwatòGwiyannanLakolonbiLagwiyannLourougwéParagwéPérouSourinanmVénézwéla