Kòrsika

Kòrsika Corse (fr)
Lanng ofisyèl	Fransé, Kòrs ké bonnifasyen (lanng réjyonnal)
Kapital	Ajaccio é Bastia
Siperfisi total	8 722 km²
Jantilé	Kòrs
Popilasyon total	327 283 zab. (2015)

Kòrsika (Corsica an laten, an kòrs é an italyen ; Còrsega an ligir) sa roun zilé ki sitchwé an lanmè Lanméditérannen é roun kolègtivité téritoryal inik fransé.

Katriyenm zilé di lanmè Lanméditérannen pa so sipèrfisi, Kòrsika té rataché pannan kat syèk ké Répiblik di Jenn anvan roun brèv lendépandans kou rwéyonm di Kòrsika 15 avril 1736. An 1755 li ka adòpté pronmyé konstitisyon démokratik di listwè modèrn-an ki ka bay pou pronmyé fwè-a drwè-a di vòt pou fanm. 15 mè 1768 li sa sédé pa Jenn pou Lafrans, kont so gré pas li ka konsidéré so kò kou endépandan. Li sa konkéri militèrman pa Rwéyonm di Lafrans lò di batay-a di Ponte-Novo, 9 mè 1769.

Jéyografi

Foto satélit di Kòrsika (NASA).

Sit ké sitchwasyon

Kòrsika sa sitchwé annan basen ògsidantal-a di lanmè Lanméditérannen, à 12 km o nò di Sardengn-an, à 83 km à lwès di Tòskann é à 171 km o sid-lès di Manton, asou Lakot di Lazou. Zilé-a plito bwazé ké montangné, so lakot méridjonnal fòrmen di rot faléz (Bonifacio).

Distans-a ki pli kourt ant Lafrans kontinantal-a ké zilé, di kap Martin (Zalp-Maritim) à pwent-a di Revellata (bò di Kalvi), sa di 164 km. Zilé sa sitchwé à 83 km di Litali kontinantal é à 27 km dé zilé di larchipèl tòskann (Capraia).

Ki ka fè pati di réjyon jéyografik italyen-an, Kòrsika ka sitchwé so kò ké Sardengn-an asou roun mikroplak kontinantal. A o kour di Oligo-Miocène (an mitan di Sénozoyk ant anviron 22 à 25 milyon di lannen) kî blòk kòrso-sard ké lannyèr kontinantal-a ka ékart progrésivman so kò di blòk ibérik, ki ka louvri dèyè yé basen provensal-a, lanmè d'Alboran, basen aljéryen-an ké lanmè Tyrrhénienne. Dinanmik-a sésé ké blokaj-a di lark kont donmenn èstèrn, apilyen ké afriken.

Listwè

Kòrsika kontanporen

• 1957 : kréyasyon di SETCO (Sosyété pou lékipman Touristik di Kòrsika) afen di favorizé réyalizasyon-an di konplègs touristik (lotèl, vilaj di vakans, etc.). Kréyasyon di SOMIVAC (Sosyété pou mété an valò agrikòl di Kòrsika). 90 % dé latè ki té pronmèt anvan o péyzan kòrs ké fika rézèrvé pou rapatriyé di Laljéri.
• 1957 : rivé masiv di rapatriyé di Laljéri (jouk 1965); latribisyon di vas latè agrikòl o agrikilitò pyé-nwè ki rapatriyé, o détriman dé agrikilitò lokal.
• 1960 : an avril, gouvèlman Debré ka désidé di kréyé roun sant di lèspérimantasyon nikléyèr soutéren annan min dézafègté di l'Argentella, o sid di Kalvi : manifèstasyon di protèstasyon inannim. Gouvèlman-an ka tchoulé. Lésè nikléyèr-ya, ki pli pouvé fè so kò an Laljéri, ké fè dézòrmè yé kò an Polinézi.
• 1960 : popilasyon-an di zilé sa routonbé à 160 000 zabitan.

Gastronnonmi

Gastronnonmi kòrs-a sa étrwètman lyannen o prensipal prodjwi di térwè : kiltir-a dé pyézoliv, di vign, di chatengn é dé zagrim, charkitri di pò, dilèt ké fronmaj di brébi, kou sa-a di chèv.

A tradisyonnèlman roun tchwizin di montangna menm si prodjwi-ya di lapèch divini pli enpòrtan, ésansyèlman gras à disparisyon-an di palidism dé lakot é à tradisyon kòrs-a di lostréykiltir é di mitilikiltir ki érité dé Ronmen.

I ka ègzisté atè Kòrsika 2 tip dilwil zoliv. Roun sa pi vèrt ; li sa prodjwi an désanm ké janvyé, à pati di pyézoliv jenn ké zoliv an koumansman di matirasyon. Ròt-a sa roun dilwil jòrn, pròp à kiltir kòrs ; li sa fè à pati dé zoliv ki ranmasé anba dé pyébwa santnèr bò'd mwè-a di mè.

Fronmaj tradisyonnèl kòrs (tchwizin kòrs).