Étazini : Diférans ant vèrsyon
Contenu supprimé Contenu ajouté
Aucun résumé des modifications |
Aucun résumé des modifications |
||
Lign 25 :
Dézignasyon-an fòrm kourt — di lizaj annan lavi kouran-an, lanségnman-an ké kartografi-a — di sa péy sa « Létazini » (an annglé United States, abréjé an « US ») ké fòrm lonng-an – di lizaj annan dokiman ofisyèl-ya — sa « Létazini di Lanmérik » (an annglé United States of America, abréjé an « USA »). Fòrm lonng-an « Létazini di Lanmérik » pa ka rousanblé à gran majorité-a dé fòrm lonng ki ka koumansé pa « Répiblik di », « Rwéyonm di », etc. Li sa an révanch pròch di sa-a di péy vwézen, Létazini mègsiken-yan. Atè Lafrans é annan patché péy, péy-a sa égalman dézignen an fòrm kourt, annan langaj kouran-an, mé itou pafwè annan dé diskou ofisyèl, pa tèrm enfòrmèl-a di « Lanmérik ». An annglé, fòrm kourt-a « America » sa larjman itilizé, menm annan diskou ofisyèl-ya.
== Listwè ==
=== Péryòd prékolonbyen (anvan 1492) ===
[[Fiché:Cliff_Palace_MVNP.jpg|thumb|Cliff Palace, bitasyon Anasazi (xiiie syèk), park nasyonnal di Mesa Verde (Kolorado).]]
Déba asou lorijin-an ké dat-a di rivé-a dé Anmérendjen an Lanmérik di Nò pa òkò fini. Dékouvèrt arkéyolojik-ya ka endiké ki Lès-a dé Létazini sa abité dipi pli di 12 000 lannen, alò ki rivé-a dé pronmyé zabitan di kontinan ka roumonté à pli di 30 000 lannen. Dipi 1927, téyori-a ki pli kouminéman admèt sa sa-a di limigrasyon-an di pèp azyatik i té gen 12 000 lannen pa détrwè-a di Bérenng. Toutfwè, sèrten dékouvèrt arkéyolojik ka roulévé o kour dé dannyé lannen ka bay di nouvèl loryantasyon kant o processus di kolonnizasyon préyistorik di Lanmérik di Nò-a.
Malgré difikilté-ya pou établi dé èstatistik, laplipa dé istoryen ka akòrdé yé kò pou èstimen popilasyon otogtonn-yan dé atchwèl Létazini di 7 à 8 milyon di moun an 1492. O xvie syèk, latè-ya ki sitchwé à lès-a dé montangn Roché sa péplé pa dé tribi anmérendjen : Cheyenn, Crows, Syoux, Hurons-Wendat, Iroquois, Cherokees ké Creeks ki ka chasé di bizon mé osi ka pratiké kiltir, kéyèt, lélvaj ké lapèch-a. Iroquois ka viv annan valé-a di Sen-Laurent, annan sègtò-a dé lak Érié ké Ontario, annan valé-a di flòv Hudson é annan parti lwès-a dé Apalach. Yé ka konté sis gran tribi.
Dé tribi di élvò é d'agrikiltò, Apach, Komanch oben Pueblos, ka rété annan Roché-ya.
=== Péryòd kolonnyal (1492-1775) ===
[[Fiché:QueenAnnesWarAfter.svg|thumb|Kart di Lanmérik di Nò-a an 1713.]]
[[Fiché:Map_Thirteen_Colonies_1775-fr.svg|thumb|Kart dé Trèz kolonni bò'd 1775.]]
Kristòf Kolon ka dékouvri kontinan anmériken-an an 1492 épi ka èsploré atchwèl Porto Rico lannen-an ki ka swiv. O xvie syèk, pwisans éropéyen-yan ki ka sasé pasaj-a di Nò-Lwès é di richès, ka navigé épi ka enstalé yé kò lonng-an di litoral atlantik. Isi ka sigsédé yé kò dé kolonni èspangnòl, annglé, fransé, néyèrlandé ké èskandinav plis oben mwen pèrmannan. Létablisman-yan pli sélèb-ya ké pli ansyen-yan sa sa-ya di Sen Augustine (Florid, 1565), Jamestown(1607) ké Plymouth (fondé pa Lipè pélren piriten-yan an 1620). O sid-lwès, Èspangnòl-ya ka agrandi Nouvèl-Lèspagn an mennan dé lèspédisyon dipi Mègsik-a. O nò-lwès, Ris-ya ka enstalé yé kò lonng-an di lakot Pasifik-a. Blanng-yan ka antré an kontak é ka fè di koumèrs ké pèp otogtonn-yan. Mé Anmérendjen-yan pa ka rézisté o lépidémi ki entrodjwi pa Éropéyen-yan (varyòl, laroujòl), à lakiltirasyon-an (lalkòl, zarm ké difé), o masak é o lagèr kolonnyal.
O kour dé xviie ké xviiie syèk ka fòrmen progrésivman yé kò trèz kolonni britannik-ya di lakot oryantal-a, gangan dé Létazini (kart). Kolonnizasyon-an sa asiré pa dé konpangni ké roun sistenm di chart. Fransé-ya ka èsploré valé-a di Misisipi é ka fondé Lalwizyann-an. Lanmérik di Nò-a ka divini rapidman roun anjé ant pwisans kolonnyal-ya : Langlétè-a (ki divini Gran-Britangn an 1707 à laswit-a di so linifikasyon ké Lékòs) ka asiré piti piti so siprémasi an ranpòrtan lagèr anglo-néyèrlandé-ya épi lagèr-a di Sèt Lannen (1763) kont Lafrans-a, ki ka pédi so posésyon-yan di lès-a di Misisipi (kart). Pèpman-an ka fè ésansyèlman so kò pa dé migran britannik é pa trét négriyé-a. Lèsklav nwè-ya sa anplwayé annan plantasyon-yan di tabak di sid mé osi pou dévlopman-an dé lenfrastrigtir. Bò'd 1775, trèz kolonni-ya sa prospèr é ka konté pli di Dé milyon di zabitan.
=== Révolisyon, lendépandans ké nouvèl lenstitisyon (1775-1800) ===
[[Fiché:Declaration_of_Independence_(1819),_by_John_Trumbull.jpg|thumb|Déklarasyon di lendépandans, pa John Trumbull.]]
== Nòt ké référans ==
| |||